FUNDAMENTY WOLNOŚCI

Rzeczpospolitą tworzyło społeczeństwo stanowe. Szlachta i duchowieństwo były uprzywilejowane. Większość mieszkańców (mieszczanie i chłopi| miała ograniczone swobody osobiste, nie posiadała praw obywatelskich. W obrębie stanów uprzywilejowanych istniały różnice majątkowe, ale formalnie wszyscy byli sobie równi. Podobnie w stanach niższych, gdzie z kolei nie doszło do przekształcenia ludzi poddanych w niewolnych.

Utożsamienie stanu szlacheckiego z Rzeczpospolitą doprowadziło do gwarantowania przez państwo zarówno posiadania jak i sposobu użytkowania dóbr. Szlachcic byl dziedzicem swoich włości i panem mieszkających w nich chłopów. Ta podwójna rola znalazła pełny wyraz w upowszechnianiu się folwarcznej formy gospodarowania. Było to gospodarstwo organizowane i prowadzone na rachunek właściciela w jego dobrach. Dobra ziemskie były zróżnicowane. Wielkie fortuny magnackie (dotyczy to także dóbr kościelnych i królewskich | mogły mieć nawet setki wsi i nie w każdej tworzono folwark, zależało to od okoliczności. W bogatej i gęsto zaludnionej Wielkopolsce fortunę tworzyło kilkanaście wsi, gdy na Ukrainie był to skromny majątek. Różnice te pogłębiały się w ciągu następnych stuleci. Już w XVI w. gospodarstwa szlachty zagrodowej nie różniły się od chłopskich, w wieku XVIII stało się to problemem społecznym i politycznym. Przeważała jednak szlachecka własność jednowioskowa, a w niej jeden folwark. W dobrach kilkuwioskowych bywał najpierw jeden folwark, dopiero w XVII w. więcej. Gdy majątek ulegał działom rodzinnym tworzyły się dobra jednofolwarkowe, lub nawet mniejsze. Koncentracja wielkich dóbr w rękach kilkunastu rodzin doprowadziła do faktycznego rozbicia stanu szlacheckiego, ale zasada równości szlachetnie urodzonych utrzymała się do końca. Dopiero w Konstytucji 3 maja szlachta gołota (bezrolna) została pozbawiona praw politycznych. 133