Bilans handlowy i jego istotne znaczenie

Istotne znaczenie miał bilans handlowy. Przypuszcza się, że był wysoce dodatni i to aż do połowy XVII wieku. Jak rozkładały się powstałe nadwyżki? Niełatwo np. odtworzyć korzyści płynące stąd dla Rzeczpospolitej. Od 1496 r. szlachta była zwolniona z ceł. Na Wiśle od 1530 roku pobierano cło pod Włocławkiem, a od 1579 na Nogacie pod Białą Górą. Większość jednak spławianego zboża nie podlegała ocleniu. Dopiero Gustaw Adolf, zajmując w 1626 roku ujście Wisły, narzucił bezwzględne cło, które pobierał aż do 1635 r. Natomiast szlachta musiała podatki uchwalone na wojnę ze Szwe- 139 cją płacić w bardzo niekorzystnej sytuacji. Dos’wiadczenie to nie zmieniło stanowiska szlachty w sprawie obciążeń celnych. Sejm w 1638 roku nie zdecydował się na stanowcze poparcie dla króla w jego walce o utrzymanie poboru 4,5% od wywozu z Gdańska, przyznanego na dwa lata w rozejmie w Stumsdorfie. Opór Gdańska znajdował oparcie w działaniach Danii, Holandii i Francji, które nie wahały się interweniować zbrojnie. Posłom zaś obawa przed wzmocnieniem pozycji króla przesłaniała nawet własne interesy.

Szlachta w tym czasie powszechnie stosowała zasady kalkulacji gopodarczej i prowadziła rachunki, tak więc obojętność wobec zagadnień celnych i skarbowych trzeba przypisać innym przyczynom. Najwyraźniej, nawet w chwilach największego zagrożenia zakładano, że państwo nie potrzebuje tak znacznych środków. Szlachta oceniała swoją sytuację jako tak pomyślną, że nie widziała potrzeby wprowadzania żadnych poprawek do istniejącego systemu. W wieku XVII odrzucając reformy mogące wzmocnić władzę centralną nie interesowano się także nowymi technologiami i prądami umysłowymi. Ten stan zadowolenia z pewnością nie sprzyjał kształtowaniu postaw innowacyjnych. Ujawnienie się wśród szlachty nastrojów kwietystycznych nie wyjaśnia ewolucji politycznej Rzeczpospolitej. Bogactwo i wygoda, zbudowane na ponad stuletnim rozwoju folwarku pariszczyźnianiego, osłabiły zapewne instynkt przedsiębiorczości. Czy jednak są bezpośrednio odpowiedzialne za upowszechnienie się postaw zachowawczych?