Cecha polskiego humanizmu

Bardzo wcześnie pojawiły sie pierwsze drukarnie w Krakowie (przed 1480). Ich liczba rosła szybko, i co ciekawe, powstawały w bardzo nawet niewielkich ośrodkach. Na przełomie XVI i XVII w. działało ich ok. dwudziestu. Odbiorcą książki, tak łacińskiej jak i polskiej, poważnej czy czysto rozrywkowej, był nie tylko dworzanin, mieszczanin czy wielki pan, ale zwłaszcza szlachcic osiadły na wsi. Nie wyróżniała sie Rzeczpospolita wielkimi skupiskami intelektualnymi, natomiast stwarzała warunki, by twórcy mogli żyć na wsi i tworzyć dla podobnych sobie. Nie było to w XVI wieku rezultatem czy symbolem prowincjonalizmu. Przeciwnie, życie kulturalne ściśle odpowiadało charakterystyce życia politycznego, w którym punkt ciężkości wyraźnie przesuwał się na szczebel lokalny.

Uważa się, że cechą polskiego humanizmu była przewaga poezji nad prozą, literatury' nad nauką. Rzeczywiście, właśnie w poezji język polski osiągnął w dziełach Jana Kochanowskiego (1530-1584) poziom pozwalający na najściślejsze oddanie myśli i uczuć. Wielkość dzieła Mistrza z Czarnolasu była oczywista już dla jemu współczesnych. Mimo, że można wskazać wielu innych wielkich poetów jak np. Mikołaj Sęp-Szarzyński (1550-1581), to przecież równie istotne były pamflety i manifesty, listy i mowy odpowiadające codziennym potrzebom politycznym. Publicystyka była specjalnością tego kraju i nie było tematu, który by nie wzbudzał zainteresowania. Nie ujmując niczego ważnym tekstom prozatorskim, takim jak Łukasza Górnickiego, Dworzanin polski (1566), Stanisława Orzechowskiego, Quincunx, to jest wzór korony Polskiej (1564) czy Żywot człowieka poczciwego Reja (1568) prawdziwym żywiołem szesnastowiecznych Polaków była polityka. Życie polityczne, zaangażowanie w sprawy publiczne, inspirowało i stwarzało zapotrzebowanie. Z tego nurtu wyrosły dzieła Piotra Skargi (1536-1612), od poczytnych Żywotów Świętych do wspaniałych i profetycznych Kazań Sejmowych.