Decentralizacja dyspozycją pieniędzmi

Im wątlejsze były podstawy gospodarczej niezależności, im słabiej szabla tkwiła w szlacheckich dłoniach, tym dobitniej uzewnętrzniały się elementy ideologii określanej jako sarmatyzm. Nazwę tę, o znaczeniu pejoratywnym, nadali w XVIII w. tradycyjnej kulturze szlacheckiej zwolennicy obcej mody oświeceniowej. Trzeba stwierdzić, że wywodzenie szlachciców-Polaków od starożytnych Sarmatów sięga-wieku XV i nie odbiegało od podobnych paranteli lansowanych w innych krajach. Do tego dodać należy wspomniane już samozadowolenie, zachowawczość i kilka innych elementów związanych ze strukturą lub tożsamością Rzeczpospolitej. Wśród tych zaś warto przypomnieć to co powiedziano o orientalności Polski. Sarmatyzm jako ideologia, ale także szerzej jako kultura, wyrósł w drugiej połowie XVII wieku z tych wszystkich przesłanek. Podkreślić trzeba, że była to najoryginalniejsza polska ideologia, to znaczy najściślej związana z lokalną kulturą. Wbrew potocznym wyobrażeniom, nie miała ona charakteru wyłącznie zachowawczego. Na sarmatyzm złożyła się recepcja elementów barokowych oraz orientalna skłonność do przepychu. Równocześnie dominacja katolicyzmu przybierała formułę mesjanis- tyczną, w sarmatyzmie zawarło się przekonanie o szczególnej roli Polaków w planach Bożych. Rozumiano to wtedy przede wszystkim jako opiekę Boga nad Rzeczpospolitą. Z tej racji duże powodzenie miała wśród szlachty mitologia przedmurza, przekonanie o powołaniu Rzeczpospolitej do obrony Chrześcijaństwa.

Rzeczpospolita była depozytariuszem bezcennej wartości wolności obywatelskiej

Istnieje różnica między sarmatyzmem, jako nigdy nie sprecyzowaną ideologią, a cechami wytworzonymi przez ziemiański tryb życia. Do tych ostatnich należały sielskość, warcholstwo, przesądność, zaborczość, trudniej natomiast wyjaśnić skąd się wzięła i jak rozprzestrzeniła taka cecha jak beztroska czy zawiść. Sarmatyzm wyrósł na podłożu antymonarchiczności, republikanizmu i arystokratyzmu. Skąd natomiast w sarmatyzmie apoteoza pieniactwa, wystawności, cere- monialności i widowiskowości? Co należy uznać za objaw agraryza- cji kultury? Co wynika ze statyczności szlacheckiego dworu, a co ze schematyzmu myślenia prowincjonalnych statystów? Z sarmatyzmem związał się cały zestaw cech ustrojowych, obyczajowych a także mentalność szlachecka drugiej połowy wieku XVII. Znajdujemy w nim, obok wielokrotnie wspomnianych cech życia publicznego, także specyficzny dla ówczesnej szlachty model życia, w którym wiejskość przekształciła się w parafiariskość. Nie chodzi tu o niechęć do przejmowania obcych wzorów, złych czy dobrych. Chodzi o zatracenie poczucia związku między dworem czy pałacem, parafią czy ziemią, a stanem Rzeczpospolitej. Sarmatyzm był bez wątpienia ideologią nie ogarniającą całości, odpowiadającą rozproszeniu życia publicznego i ] 74 rzeczywistemu przesunięciu się dominacji w stronę grupy magnackiej.

Rzeczpospolita była depozytariuszem bezcennej wartości, jaką w wieku XVI uformowała wolność obywatelska. Koleje obrony owej wolności pokazują, że szlachta nie była w stanie dokonać uszczuplenia swej wolności nawet wtedy, gdy był to jedyny sposób jej ocalenia. Dopuściła do ukształtowania się dwu potęg pragnących zaboru – Austrii i Prus. Austrii nie zdołała stawić czoła w wieku XVI, w wieku następnym zaś pozostawała z nia w nierównorzędnym sojuszu. Odsiecz wiedeńska, aczkolwiek uzasadniona militarnie i politycznie, właśnie Austrii przyniosła wzmocnienie. Ukazała też przed Wiedniem możliwość i konieczność formowania na ziemiach Rzeczpospolitej przegrody, osłaniającej od dwu gwałtownie rosnących w siłę sąsiadów.