Dominacja szlachty na szczeblu lokalnym

Wzmocniło to pozycję sejmików ziemskich względem rady królewskiej. Jednakże zasięganie opinii sejmików okazało się uciążliwe i czasochłonne. Bardziej praktyczne było delegowanie przedstawicieli na sejm walny. Delegaci owi nie zostali włączeni do rady, która zachowała swą odrębność, lecz tworzyli izbę poselską, nato- 96 miast rada przekształciła się w wyższą izbę sejmu – senat. Pierwszy tak zorganizowany dwuizbowy sejm zebra! sie w 1493 r., gdy po śmierci Kazimierza Jagiellończyka (1492) rozpoczął się okres przyspieszonej ewolucji ustroju.

Dominacja szlachty na szczeblu lokalnym oznaczała szlachecką samorządność ziem i województw, przy słabości władzy wykonawczej urzędników królewskich. Na szczeblu centralnym sytuacja była jednak przez cały wiek XV zrównoważona wobec wewnątrzwar- stwowej walki pomiędzy możnowładztwem a szlachtą, królowie zachowali pozycje arbitrów i silną władzę. Jej podstawę materialną stanowiła domena królewska, czyli majątki panującego położone we wszystkich prowincjach państwa. Wobec przyznania szlachcie przywilejów ograniczających obciążenia podatkowe, dochody z domeny królewskiej musiały pokrywać koszta utrzymania dworu, służby królewskiej i części wojsk zacieżnych. Jedynie król miał prawo mianowania i uposażania z własnej domeny dostojników państwowych, szczególnie dworskich i ministrów, ale także sprawujących urzędy ziemskie wojewodów i kasztelanów. Prawa króla ograniczone były w tej dziedzinie zasadą wyboru dostojników spośród mieszkańców danej ziemi, oraz zasadą dożywotnos’ci urzędów.

Zasada obsadzania biskupstw przez kandydatów zaproponowanych przez króla

Wielkie znaczenie polityczne miała zasada obsadzania biskupstw przez kandydatów zaproponowanych kapitułom przez króla.1 Zwyczaj ten, stosowany już wcześniej, umocnił się w XV w,, a kilkakrotne konflikty na tym tle zakończyły się zwycięstwem władcy. Poseł Kazimierza Jagiellończyka do papieża Mikołaja V twierdził, że jest to niezbędne, gdyż ,,biskupi maja pierwsze miejsce i głosy w radzie królewskiej, i tajne i ważne sprawy królewstwa są decydo- wane za ich radą, skutkiem czego biskupem może zostać tylko ten, kto jest miły królowi i ojczyźnie, pożyteczny Kościołowi i Rzeczypospolitej ”.

Korzystając z prawa do mianowania urzędników i z zasady wskazywania przyszłych biskupów, królowie polscy mogli tworzyć własne stronnictwo oraz kontrolować funcjonowanie administracji. Król był ponadto najwyższym sędzia, dowódca wojska i osoba kierującą polityką zagraniczną. Wszystko to stanowiło prawną podstawę silnej władzy monarszej. Podstawą społeczną było poparcie stanów, a w miarę ograniczania praw stanów niższych, poparcie ze strony szeregowego rycerstwa, mającego wiele do zyskania w walce z możnowładztwem i szukającego współpracy z królem. W rezultacie król stawał się strażnikiem pomyślności i sprawnego funkcjonowania państwa, współdziałającym z przedstawicielami stanów, tworzących polityczną wspólnotę – communitas.