Emancypacja języka polskiego

Kluczowym zjawiskiem epoki była emancypacja języka polskiego. Jest to tym ciekawsze, że łacina pozostała niezbędnym elementem nauczania i wychowania. Była znana i używana, tym nie mniej dążono wytrwale ku spolszczaniu wszystkich dziedzin życia. Od roku 1543 redagowano po polsku akta sejmowe, domagano się pełnego przejścia na język polski w urzędach miejskich. Był to rok wydania Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem Mikołaja Reja (1505-1569). Odtąd systematycznie zwiększała się ilość polskich druków. O ile w pierwszej połowie XVI wieku dominacja łaciny w poezji i prozie była całkowita, to potem proporcje uległy szybkiej zmianie na korzyść polskiego. Okazał się on w bardzo krótkim czasie instrumentem wyrażania właściwie wszystkiego, czyniąc zbędnym codzienne zastosowanie łaciny. Mimo to nadal publikowano dzieła łacińskie, nie tylko na użytek obcych. W dalszym ciągu uważano znajomość łaciny za coś właściwego i koniecznego. Trudno dziś ocenić, jak dalece znano w Rzeczpospolitej języki obce. Choć było wielu biegłych w różnych językach, generał- 125 nie uważano to za rzecz drugorzędni}. Bo też łacina ciągle dawała wejście w świat europejskiej kultury i dyplomacji, pozwalając nawet na pewne poczucie wyższości. Równocześnie siła kultury polskiej i atrakcyjność szlacheckiego modelu życia były tak znaczne, że uczenie sie polskiego uznawano za rzecz naturalną. Świadczą o tym wyraźnie procesy polonizacyjne.