Folwark

Folwark był przede wszystkim, szlachecki. W dobrach magnackich czy biskupich, w królewszczyznach, folwarkami zarządzali dzierżawcy, ludzie zaufani, rzadziej najemni administratorzy. Należeli najczęściej do stanu szlacheckiego a „służba” wiązała ich z dysponentem dóbr. Magnaci – jak określano wielkich właścicieli ziemskich – tworzyli sobie klientelę, w której od połowy XVII wieku coraz więcej było zubożałej szlachty. Było to akceptowane, nieraz nawet gloryfikowane. Natomiast szlachcic trzymający dobra królewskie nie odczuwał osobistego związku z królem. Szlachta dążyła zarazem do zmonopolizowania prawa własności ziemskiej. Mieszczanom w Koronie zakazywano nabywania dóbr ziemskich (1496-1611], czasem zarządzano nawet ich przymusowa odsprzedaż. W Prusach Królewskich natomiast w rezultacie podziału domeny zakonnej, obok dóbr królewskich i magnackich, duże kompleksy ziemskie znalazły się w posiadaniu takich miast jak Gdańsk, Tczew, Toruń. W 1635 r. ustawa zastrzegła dla stanu rycerskiego prawo posiadania dóbr dziedzicznych. Jak długo koniunktura była pomyślna ograniczenia narzucane innym stanom nie były zbyt surowo egzekwowane.

Folwark był zarazem pańszczyźniany. Jego ziemie uprawiali chłopi z danej wsi. W miejsce renty naturalnej lub czynszu upowszechniało się w XVI wieku wymaganie robocizny. Nazwano ją pańszczyzną, obowiązkiem bezpłatnej pracy na polach i w obejściu folwarcznym właściciela wsi. Wymiar tych świadczeń uzależniano od rozmiaru nadziału chłopskiego, w ciągu wieku XVI ustalił się zwyczaj wyliczania ich w dniach pracy tygodniowo. Nowa forma gospodarowania, skutecznie zwiększając dochody panów, z czasem pociągnęła za sobą podniesienie ciężarów spadających na poddanych. Dochody właścicieli folwarków wzrastały bowiem głównie przez powiększenie areału, a w ślad za tym rosło zapotrzebowanie na pańszczyznę. Na początku wieku XVI wymiar pańszczyzny był bardzo zróżnicowany, zapewne jednak nie przekraczał jednego dnia w tygodniu z łana (ok. 17 ha). W 1520 r. ustalono, że ma to być minimalny wymiar pańszczyzny, a w ciągu stulecia nastąpił wzrost trzykrotny. W wieku XVII gospodarstwo kmiece, już nieraz mniejsze niż łanowe, powinno dawać tygodniowo 4-5 dni pańszczyzny.