Folwark cz. II

Tak znaczny wzrost obciążeń nie byłby możliwy bez ograniczenia wolności chłopów. W ciągu XVI wieku znaczna część chłopów ponownie stała się poddanymi. Po ograniczeniach prawa opuszczania wsi, ustawy z lat 1518-1520 stworzyły przesłanki dla całkowitego podporządkowania chłopów. Sądy królewskie przestały bowiem przyjmować do rozstrzygania sprawy sporne między chłopami a panami. Odrabianie pańszczyzny zostało uznane za obowiązek. Z czasem utrwaliło się przekonanie, że to pańszczyzna jest konsekwencją poddaństwa. Nie zostało to jednak nigdy ujęte ogólną zasadą, tak że w tym samym czasie istniały grupy chłopów wolnych i nie pociąganych do pańszczyzny. Szlachta, zresztą w trosce o własne wol- 134 ności, nie zdołała zapewnić skutecznej egzekucji wydawanych norm.

Istniało więc także zbiegostwo chłopów, którzy dosyć łatwo znajdowali miejsce w innym folwarku. Osadnictwo tworzyło dalsze szanse swobody, największe, choć nie masowe, istniały w formie nieskrępowanego osadnictwa na Dzikich Polach.

W wieku XVI nadal utrzymywały się duże gospodarstwa kmiece, łanowe i większe. Folwark potrzebował silnych gospodarstw, ponieważ tylko takie mogły utrzymać dostateczną ilość sprzętu i zwierząt pociągowych. Dążąc do powiększenia folwarku właściciele raczej nie usuwali chłopów z ziemi. Częściej już zdarzały się niekorzystne dla nich komasacje czy zamiany. Podstawowym sposobem, per saldo dla wsi niekorzystnym, było karczowanie lasów i zaorywanie wspólnie używanych łąk. Podobnie postępowali chłopi, którzy także starali się powiększyć swe gospodarstwa. Oni też częściej obsadzali ziemie opuszczone. Ziemia bez chłopów nie przedstawiała większej wartości.