Kryteria języka i obyczaju

Kryteria języka i obyczaju, mniej ostre w X-XII w., gdy niewiele różniło poszczególne grupy Słowian Zachodnich, stały się wyraźne w XIII w. i odegrały w Polsce wielką rolę. Wynikało to z poczucia, że wartości rodzimej kultury sq zagrożone przez najazdy zewnętrzne oraz kolonizacje na prawie niemieckim. Na przełom XIII i XIV w. przypada szczyt napiec na tle etnicznym polsko-niemieckim, zaś polem walki – poza działalnością gospodarczą i polityczną – stała się sprawa używania jeżyka polskiego w czasie kazań, do czego zobowiązywały statuty synodu z 1285 r. Obowiązek ten wpłynął na formowanie się polskiego języka literackiego. Już wcześniej wyodrębnił się język elit rządzących, ujednolicony dla całego obszaru państwa, zawierający nieznane w czasach plemiennych terminy z zakresu sprawowania władzy. Jego znajomość stawała się jednym z kryteriów i sygnałów przynależności do grupy rządzącej. Tłumaczenie prawd wiary po polsku oraz dbałość o jednoznaczność głoszonych prawd, zmuszała Kościół do ustalenia kanonu terminologii polskiej, stosowanej w całej prowincji. Do najwcześniejszych zabytków języka polskiego należą pieśń Bogurodzica, pochodząca 102 z XIII w. oraz spisane na początku XIV. w. Kazania Świętokrzyskie.

Wiek XIV był stuleciem rozszerzenia się poczucia narodowego na skutek zagrożeń, a szczególnie wojen z Krzyżakami. Niezwykłym świadectwem stanu świadomości ówczesnych Polaków, pochodzących z różnych grup społecznych, są zeznania świadków w procesach polsko-krzyżackich. Powoływali się oni na przynależność Pomorza Gdańskiego do Królestwa Polskiego na podstawie historii tej ziemi, praw dynastycznych, wskazywali na jedność organizacji kościelnej. Mówili też, że „wiedzą o tym wszyscy ludzie do tego stopnia, że… żaden wykręt nie pomoże zataić faktów”. Świadkami zaś byli zarówno książęta dzielnicowi, biskupi, możnowładcy, proboszczowie, drobni rycerze jak mieszczanie.