Własność ziemska w rękach możnych świeckich i duchownych
Z kolei popadniecie wolnej, książęcej ludności wieśniaczej w zależność poddańczą od właścicieli majątków, powodowało zbliżenie się sytuacji tej grupy społecznej do statusu ludzi pochodzenia niewolnego, zależnych od pana i pracujących w jego majątku. W rezultacie z grup ludności wieśniaczej o różnym pochodzeniu, kształtowała się bardziej jednolita grupa chłopów poddanych,
Położenie geograficzne atutem władców Polan
Położenie geograficzne okazało się atutem władców Polan. Samodzielność Wiślan została złamana przez Wielkie Morawy i około połowy X w. Kraków znalazł się pod władzą czeską. Polanie mieli natomiast czas na rozbudowanie swej potęgi do chwili, gdy we wczesnych latach 60-tych X w. objął władzę Mieszko I, stając przed licznymi zagrożeniami zewnętrznymi. Na zachodzie Sasi narzucili zwierzchnictwo Serbom, a potężny margrabia marchii wschodniej Gero budował władztwo niemieckie kosztem kolejno podbijanych ziem słowiańskich. 33
PAŃSTWO WIELONARODOWE CZ. II
Poza przyczynami politycznymi i gospodarczymi wielkie znaczenie miały przyczyny ideologiczne. Chrzest Litwy miał być sukcesem Kościoła powszechnego, osiągniętym przez Kościoł polski. W jego rezultacie rozszerzał się zasięg cywilizacji zachodniej. Co więcej, chrztu tego dokonywano bez wojny, zniszczeń i grabieży, bez tępienia Litwinów – jak to uczynił Zakon Krzyżacki wobec Prusów i jak czynił wobec Litwy. Tak wielki cel zyskał poparcie polskiego duchowieństwa. Był on zresztą dla niego atrakcyjny pod względem ideologicznym i prestiżowym, a także politycznym i materialnym – wobec otwarcia się wielkiego pola działania na terenie misyjnym oraz związanych z tym nadań.
FUNDAMENTY WOLNOŚCI
Rzeczpospolitą tworzyło społeczeństwo stanowe. Szlachta i duchowieństwo były uprzywilejowane. Większość mieszkańców (mieszczanie i chłopi| miała ograniczone swobody osobiste, nie posiadała praw obywatelskich. W obrębie stanów uprzywilejowanych istniały różnice majątkowe, ale formalnie wszyscy byli sobie równi. Podobnie w stanach niższych, gdzie z kolei nie doszło do przekształcenia ludzi poddanych w niewolnych.
Rzeczpospolita u progu Złotego Wieku
Istniała też inna koncepcja Polski, ucieleśniona w myśli Modrzewskiego. Wywodziła się z nurtu erazmiańskiego, koncyliacyj- nego, narodowego, szukała szansy kompromisu wyznaniowego w sferze moralności raczej niż dogmatyki. Okazała się jednak nieatrakcyjna dla większości. Polska nowożytna, humanistyczna, zintegrowana w Rzeczpospolitej szlacheckiej, wyniosła z epoki burz religijnych i politycznych poczucie nadrzędności ideału wolności. Zapewniło to znaczny zakres swobód religijnych nawet dla nieszlachty, pozwoliło na stosunkowo dużą autonomię różnych kościołów. Ale naród szlachecki i to na czym miała stanąć Polska, już w końcu wieku XVI skupiło się wokół katolicyzmu. 131
Stosunki pomiędzy rycerstwem a mieszczaństwem
W podobnym kierunku zmieniały się stosunki pomiędzy rycerstwem a mieszczaństwem. I w tym wypadku zamożność miast, możliwości prowadzenia zyskownego handlu, utrzymujący się – dzięki zamożności wsi – popyt na wyroby miejskich rzemiosł, ograniczyły opór mieszczaństwa przeciw niekorzystnym dla niego postanowieniom. Miasta znajdowały bezpieczeństwo ekonomiczne w znacznym uposażeniu ich ziemią bogaci mieszczanie kupowali majątki ziemskie – dające mniejsze, lecz pewniejsze dochody niż transakcje handlowe, Znaczne możliwości działania i ekspansji tworzył mieszczństwu handel wschodni oraz zagodpodarowywanie ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dokonywano tam lokacji, migrowali ludzie, przenoszono kapitały. Przejawem wzrostu samodzielności miast było wykupywanie przez rady miejskie dziedzicznego urzędu wójta. Dawało to miastom pełną samorządność. 93
Sojusz czesko-krzyżacki
W 1333 r. zmarł z górą siedemdziesięcioletni władca Polski. Pozostawił kraj częściowo zjednoczony, lecz znajdujący się w niebezpieczeństwie. Można by mu zarzucać skłonność do rozwiązywania konfliktów na drodze wojny, gdy brakowało ku temu sił. Jednakże podziwiać musimy wytrwałość tego księcia, który po latach dramatycznych zmagań osiągnął koronę królewską. Opierając się na żywiołach polskich, a przede wszystkim na polskim duchowieństwie i licznym rycerstwie, zrealizował częściowe zjednoczenie kraju w postaci bliższej nadziejom Polaków, niż tego chcieli inni pretendenci. Polityka polska wymagała dopasowania się do możliwości państwa i jego sytuacji międzynarodowej. Niezbędnych zmian dokonano w czasach syna Łokietka – Kazimierza Wielkiego (1333-1370). Po przedłużeniu rozejmu z Krzyżakami, wykorzystując poparcie węgierskie, na zjeździe w Wyszehradzie w 1335 r. Kazimierz uzyskał od Jana Luksemburskiego zrzeczenie się roszczeń do korony polskiej za cenę 20 tys. kop groszy.
Słabość zewnętrzna Rzeczpospolitej
O tym, że Polska nie była mocarstwem, że jej ekspansja nie miała już podstaw materialnych, zdecydowały sprawy wewnętrzne. Słabość zewnętrzna Rzeczpospolitej nie wynikała z braku silnej władzy monarszej a z niedopracowania wytworzonego systemu politycznego. Stwarzał on bowiem warunki zarówno dla samouspokojenia i korzystania z życia, jak i dla niesłychanego rozpanoszenia interesu prywatnego. Te wybujałe ambicje, nie znajdując instytucjonalnego 122 utemperowania, blokowały zakończenie reform ustrojowych i skar- bowych. Na sejmie 1589 roku dalsze projekty rozbity się wobec niemożności uzgodnienia zasad elekcji. Był to zarazem początek rozchodzenia się dróg króla i kanclerza. Zamoyski bowiem chciał nie tylko usprawnić elekcję, ale wykluczyć z niej na zawsze Habsburgów. Plany wojny z Turcją, mające podnieść znowu falę poczucia odpowiedzialności, rozwiały się w 1590-1591 r. Przyszedł sejm in- kwizycyjny 1592 r., na którym odsłonięto zamysły króla oddania korony polskiej Habsburgom. Zygmunt został upokorzony. Jego próby ustalenia swej władzy w Szwecji w latach 1594-1598 skończyły się katastrofą. Wszystko to sprzyjało decentralizacji. Rzecz w tym, że przesunięcie punktu ciężkości na organa reprezentacji prowincjonalnej (sejmiki| ułatwiało rozrost prywaty i utrudniało sformowanie czegoś zbliżonego do rządu centralnego. Jedyne politycznie zaangażowane sity skupione wokół króla i kanclerza toczyły zaciekłą walkę o sprawy raczej prestiżowe. W zamęcie rywalizacji ginęły głosy wskazujące na potrzebę uporządkowania zasad sejmowania, gubił się też kierunek polityki zagranicznej. Na przełomie XVI i XVII wieku, zanim spory wewnętrzne doprowadziły do katastrofalnej kulminacji w rokoszu sandomierskim 1606 roku, okazało się nagle, że na wszystkich granicach pozycja Rzeczpospolitej jest zagrożona.
Limberum Veto
Drugim elementem złotej wolności stało się liberum veto. Zasada to osławiona. Trzeba jednak odróżnić zasadę jednomyślności od praktyki wolnego ,,nie pozwalam”. Dopiero w 1652 r. głos jednego posła uniemożliwił przedłużenie obrad i unieważnił dotąd przyjęte uchwały. Przywiązanie do zasady było tak wielkie, że tej praktyce nie chciano się skutecznie przeciwstawić. Wynaturzenie tego prawa polegało na użyciu go do paraliżowania prac sejmu w interesie grup magnackich lub obcych dworów. Praktyka ta upowszechniała się stopniowo, a od 1688 r. gdy zerwano sejm jeszcze przed obraniem marszałka, stała się zmorą życia politycznego. Trwanie przy zasadzie i uznanie jej za tytuł do chwały wskazuje na nasilenie się postaw konserwatywnych. Równocześnie widać, że magnaci zyskując realny wpływ w Rzeczpospolitej nie byli zainteresowani uzdrowieniem sejmu lub wzmocnieniem jego pozycji. Dopiero w obliczu katastrofy zaczęto rozważać możliwość odstąpienia od liberum veto.
Starcia z Krzyżakami
Owe starcia z Krzyżakami nie przyniosły rozstrzygnięć i nie usunęły źródła konfliktów. Stawało się oczywiste, że stan napięcia nie może trwać nieprzerwanie i wszystkie strony przygotowywały się do wojny. W Polsce panowała powszechna wola pokonania groźnego wroga i odzyskania Pomorza. Nastroje te łagodzone były przez królową Jadwigę, liczącą się z prestiżem Zakonu. Po śmierci królowej (1399) w okresie wojen z pierwszych lat XV w. odnowiła się pamięć o krzywdach doznanych przez Polskę od Zakonu i wzrosła wola walki. Dzięki pokojowi z Moskwą, zawartemu nad rzeką Ugrą (1408), do wojny gotowe było również Wielkie Księstwo Litewskie. W państwie krzyżackim, po śmierci ostrożnego wielkiego mistrza Konrada von Jungingena (1407) władzę objął jego brat Ulrich, zwolennik rozstrzygnięcia zbrojnego.