Grupa zamożniejszych kmieci
W wieku XVI sytuacja chłopów nie była więc zła. Grupa zamożniejszych kmieci, wykorzystując koniunkturę, nawet rozszerzała własne grunty. Mimo wzrostu obciążeń na rzecz folwarku, w Koronie nie dochodziło do buntów chłopskich. Eksploatacja ograniczana możliwością ucieczki nie była widocznie tak dotkliwa. Do końca wieku chłopi mogli zrównoważyć nałożone ciężary pracą na własnym gruncie. Jeszcze w początku XVII wieku utrzymywali regularne związki z rynkiem miejskim i to pozwalało im na w miarę dobrą egzystencję. Sytuacja ta zmieniła się drastycznie dopiero po wielkich zniszczeniach wojen szwedzkich w drugiej połowie XVII wieku. Inna sytuacja powstawała natomiast na obszarach Ukrainy i Podola, gdzie wzrost obciążeń nie mógł być zrekompensowany na rynku lokalnym.
XIV wiekiem szybkiego rozwoju gospodarczego
Europa środkowo-wschodnia, a w tym Polska, przeżywała w XIV w. okres szybkiego rozwoju gospodarczego, politycznego i kulturalnego. W tym czasie kraje zachodnie (Francja, Flandria, Anglia) i południowe (Włochy, państwa półwyspu Iberyjskiego) doświadczały wielkich wstrząsów związanych z zarazą dżumy, spadkiem produkcji, wyludnieniem i licznymi wojnami. Był to okres największego rozwoju Czech, Węgier i państwa Zakonu Krzyżackiego, oraz przyspieszonej ekspansji gospodarczej i politycznej Polski i Litwy. Krzyżowanie się interesów tych państw wywoływało liczne konflikty. 65
Współuczestnictwo szlachty w dziedzictwie
W ciągu XVI wieku wytworzyły się podstawy kultury szlacheckiej, a w niej dwie cechy uważane za przeciwstawne, otwartość na prądy obce i zadowolenie z siebie. W okresie pomyślności szlachta była skłonna przyjmować z Europy wszystko co jej się wydawało ciekawe, wygodne i słuszne. Znalazło sie w Rzeczpospolitej miejsce dla wszelkich obcych idei i wyrobów, bez potrzeby ich ślepego naśladownictwa. Szlachta formowała swój sposób życia i światopogląd w łączności z Europą renesansu i baroku, ale w sposób całkowicie oryginalny. Swojskość nie oznaczała wiec ksenofobii, docenianie walorów własnej kultury i sposobu życia pozwalało swobodnie korzystać z całego dorobku Europy. Rzeczpospolita wieku XVI wchodziła do Europy, a jako wspólnota szlachecka czuła się w niej obecna w sposób naturalny. Reformacja i kontrreformacja zostały przyjęte z Europy, oba nurty w Rzeczpospolitej uległy swoistym przekształceniom. Podstawowe idee stanu szlacheckiego wiązały Polskę z formującym się Zachodem, wywodziły sie z tego samego wspólnego dziedzictwa. Było to dziedzictwo rzymskie i chrześcijańskie. Polska szlachta z upływem czasu coraz silniej podkreślała nie tyle owe związki, co swoje współuczestnictwo w tym dziedzictwie.
POLSKA i POLACY W ŚREDNIOWIECZU
Średniowiecze było w dziejach Polski okresem twórczym, chociaż nie zabrakło w nim katastrof i niepowodzeń, takich jak załamanie się organizacji państwowej po śmierci Mieszka II, jak najazdy Mongołów, utrata na ponad dwieście lat Pomorza Gdańskiego i całkowita utrata Śląska. Niemniej jednak przeważały zjawiska i procesy pomyślne, a przede wszystkim utworzenie własnej organizacji państwowej i skuteczna jej obrona. Głównymi instytucjami zapewniającymi te trwałość stały sie dynastia i Kościół. W miarę upływu stuleci do czynników instytucjonalnych dołączyła się tradycja wspólnej przeszłości, pielęgnowana i rekonstruowana przez elity polityczne, ale dostępna także pozostałym grupom społecznym poprzez przekazy ustne.
Bilans handlowy i jego istotne znaczenie
Istotne znaczenie miał bilans handlowy. Przypuszcza się, że był wysoce dodatni i to aż do połowy XVII wieku. Jak rozkładały się powstałe nadwyżki? Niełatwo np. odtworzyć korzyści płynące stąd dla Rzeczpospolitej. Od 1496 r. szlachta była zwolniona z ceł. Na Wiśle od 1530 roku pobierano cło pod Włocławkiem, a od 1579 na Nogacie pod Białą Górą. Większość jednak spławianego zboża nie podlegała ocleniu. Dopiero Gustaw Adolf, zajmując w 1626 roku ujście Wisły, narzucił bezwzględne cło, które pobierał aż do 1635 r. Natomiast szlachta musiała podatki uchwalone na wojnę ze Szwe- 139 cją płacić w bardzo niekorzystnej sytuacji. Dos’wiadczenie to nie zmieniło stanowiska szlachty w sprawie obciążeń celnych. Sejm w 1638 roku nie zdecydował się na stanowcze poparcie dla króla w jego walce o utrzymanie poboru 4,5% od wywozu z Gdańska, przyznanego na dwa lata w rozejmie w Stumsdorfie. Opór Gdańska znajdował oparcie w działaniach Danii, Holandii i Francji, które nie wahały się interweniować zbrojnie. Posłom zaś obawa przed wzmocnieniem pozycji króla przesłaniała nawet własne interesy.
POWSTANIE POLSKI I OBRONA SUWERENNOŚCI
Słowianie wyodrębnili się ze wspólnoty ludów indoeuropejskich między Odrą a Dnieprem, na Nizinie Europejskiej, zapewne w II tysiącleciu przed Chr. Położenie ich siedzib utrudniało kontakty z krajami Morza Śródziemnego. Wspomniał jednak o nich w V w. przed Chr. Herodot, później Pliniusz Starszy, Tacyt i inni pisarze rzymscy, a także Ptolemeusz. Kontakty Słowian z Rzymem potwierdza archeologia. Pierwsze obszerniejsze dane o Słowianach zaczęto spisywać począwszy od VI w. po Chr., gdyż wzięli oni wówczas udział w końcowej fazie wielkiej wędrówki ludów, która zlikwidowała Zachodnie Cesarstwo Rzymskie. W V1-VIII w. Słowianie zalali Półwysep Bałkański. Także począwszy od VI w. skolonizowali obszary pomiędzy Odrą a dorzeczem średniej i dolnej Łaby. Po tych wędrówkach ukształtował się geograficzny i językowy podział Słowiańszczyzny na trzy części: wschodnią, zachodnią i południową.
Monopole władców
Utrzymanie takiej armii było zadaniem kosztownym. -Łupy mogły być tylko dodatkowym, choć ważnym, źródłem jej zaopatrzenia. Toteż z panowaniem Mieszka I i Bolesława Chrobrego !992 – 1025) wiąże się rozbudowa i utrwalenie skarbowości. Okazjonalne dary i trybuty, narzucane po wyprawach wojennych zastąpiono systematycznie zorganizowanym systemem stałych danin. Płaciła je cała ludność wiejska, głównie w płodach rolnych i hodowlanych, Daniny te gromadzono w grodach na zaspokojenie potrzeb monarchy, który podróżował ze świtą po kraju, kontrolując lokalnych urzędników.
Zmiany dokonane w czasach Mieszka I
Sukcesy Polan i ich władców w walkach o zwierzchność nad innymi plemionami mogły mieć różne podstawy. Czynnikiem decydującym była znaczna centralizacja władzy i rozbudowa siły zbrojnej. Udział w wyprawach mogli brać wTolni kmiecie, chcący zdobyć łupy. Siłę uderzeniową stanowiła drużyna skupiona wokół księcia, osobiście od niego zależna, żywiona oraz uzbrajana. Z grupy tej wywodzili się dostojnicy dworu książęcego. Książę i członkowie jego drużyny zabierali większość łupów wojennych, a zdobyte w ten sposób bogactwo umacniało ich pożycie wobec innych grup społecznych. Gwarantem sprawności zarządzania i uległości plemion podbitych była silna armia Polan. Jednakże rozległość państwa, trudności komunikacyjne, szczególnie przy przekraczaniu obszarów puszcz lub bagien dzielących poszczególne terytoria plemienne, powodowały, że ludom podbitym pozostawiano znaczną samodzielność wewnętrzną. Pozostawiano też dawną organizacje opoiną, nakładając na te wspólnoty wolnych kmieci daniny, zbierane przez urzędników książęcych. Tak więc Mieszko I zawdzięczał wiele swym poprzednikom, którzy od dziesięcioleci gromadzili siły, rozbudowywali system władzy, powiększali terytorium i w ten sposób przygotowywali przełom w skali organizacji państwowej.
Lista dynastycznych przodków Mieszka I
O centralizacji władzy, narzucaniu ludności danin i prac na rzecz księcia, o społecznym różnicowaniu się zbiorowości plemiennej na możnych, wolnych chłopów i ludność niewolną świadczą wykopaliska, Szczególnie obrazowo ewolucje polityczną organizacji Polan ukazują wykopaliska w Gnieźnie. Niewielki gród zbudowany został w końcu wieku VIII, następna, większa budowla, mająca już podgrodzie powstała w połowie IX w., natomiast w końcu wieku X istniał już w Gnieźnie bardzo potężny zespół budowli z dwoma podgrodziami oraz luźną zabudową na zewnątrz wałów.
Wojna prowadzona była przez Bolesława Krzywoustego cz. II
W 1113 r. Bolesław Krzywousty rozpoczął nowy etap walk o Pomorze. Do 1116 r. opanował jego cześć wschodnią !gdańską), zaś do 1121 r. zachodnią – ze Szczecinem i Wolinem a nawet w 1123 r. Rugią. Warunki zwierzchnictwa polskiego nad Pomorzem ustalone zostały w układach z 1121 i 1124 r., z tamtejszym księciem Warcisławem. Była to zależność wasalna, połączona z trybutem i obowiązkiem dostarczania oddziałów zbrojnych. Najważniejsze postanowienie przewidywało chrystianizację Pomorza. Działalność misyjną podjął tam w 1123 r. bez rezultatu Bernard Hiszpan, a rok później pomyślnie biskup bamberski, przyszły święty, Otton, znający język polski dzięki swym wcześniejszym pobytom na dworze Władysława Hermana. Chrystianizacja Pomorza i związana z tym aktywizacja Kościoła polskiego, tak pod względem religijnym, politycznym jak organizacyjnym, pozwoliła na powołanie nowych biskupstw we Włocławku (przeniesione zapewne z Kruszwicy) dla Kujaw i Pomorza Gdańskiego i w Lubuszu – dla części Pomorza Zachodniego. Nie udało się natomiast, nawet po ponownej misji Ottona bam- berskiego w 1128 r., ustanowić biskupstwa zachodniopomorskiego, zależnego od Gniezna, tym bardziej, że spektakularne osiągnięcia Krzywoustego w chrystianizacji Pomorza wywołały przeciwdziałanie władców niemieckich 1 prowincji magdeburskiej.