Mieszko I i planowany chrzest
Mieszko I rozpoczął zabiegi o przyjęcie chrztu w czasie, gdy Sasi, po pomyślnych podbojach, planowali utworzenie arcybiskupstwa w Magdeburgu – o otwartych granicach metropolii na wschodzie i północy – co wyznaczało kierunek dalszej ekspansji. Arcybiskup- stwo to powstało w 968 r., Mieszko zdołał jednak wyprzedzić plany Magdeburga wobec własnych ziem. Nawiązał sojusz ze schrystiani- zowanymi już Czechami, w 965 r. pojął za żonę tamtejszą księżniczkę Dąbrówkę, a w 966 r. ochrzcił się, zapewne w Ratyzbonie, której podlegały nie mające jeszcze własnego biskupstwa Czechy. W skali dziejów państwa i przyszłego narodu polskiego, Mieszko I dokonał wiekopomnego przełomu, na trwałe wiążąc Polskę z zachodnim kręgiem kultury chrześcijańskiej. Książę, jego otoczenie, a w miarę akcji misyjnej, wszyscy mieszkańcy państwa, stawali się członkami wspólnoty Kościoła powszechnego.
Magnaci w Rzeczpospolitej
Mimo wzrastającej pańszczyzny, a zwłaszcza coraz liczniejszych innych ciężarów, nie uciekano ze wsi przed nędzą i głodem. Kozacy wywodzili się ze wszystkich stanów i narodowości, nie uznawali praktycznie żadnej władzy. Teoretycznie podlegali królowi bardziej niż Rzeczpospolitej, bardziej hetmanom niż lokalnym urzędnikom. Wytworzyły się między nimi z czasem także różnice majątkowe.
Lata wojny północnej
Wymaga to najpierw określenia punktu wyjścia, a następnie oszacowania dokonań materialnych całej epoki. Określamy ją tu na lat sto, zamykając ostatnim rozbiorem w 1815 r. Dzielimy zaś na okres do 1775 roku, w którym dokonała się konfrontacja szlacheckich wyobrażeń z rzeczywistością, na lata 1775-1795 znaczone próbą odwrócenia zagrożeń oraz okres ostatnich lat dwudziestu, w których zarysowano program ,,wybicia się na niepodległość”. Otóż perspektywa widziana przez szlachtę epoki saskiej nie mogła się rysować tak ciemno jak dla potomnych, nawet jeżeli dostrzegano już rozchodzenie się ideałów z rzeczywistością. Nie odczuwano jeszcze pogłębiającej się zależności Rzeczpospolitej od odległego i dynamicznie się rozwijającego centrum Europy. Na koniec przyjmujemy, że katastrofa rozbiorowa, jakkolwiek ją zechcemy oceniać, nie była przeznaczeniem utrwalonym przez anarchię i egoizm polskiej szlachty. Nie brakowało jednego i drugiego, ale nie może to przesłonić całości procesu. 177
Kryteria języka i obyczaju
Kryteria języka i obyczaju, mniej ostre w X-XII w., gdy niewiele różniło poszczególne grupy Słowian Zachodnich, stały się wyraźne w XIII w. i odegrały w Polsce wielką rolę. Wynikało to z poczucia, że wartości rodzimej kultury sq zagrożone przez najazdy zewnętrzne oraz kolonizacje na prawie niemieckim. Na przełom XIII i XIV w. przypada szczyt napiec na tle etnicznym polsko-niemieckim, zaś polem walki – poza działalnością gospodarczą i polityczną – stała się sprawa używania jeżyka polskiego w czasie kazań, do czego zobowiązywały statuty synodu z 1285 r. Obowiązek ten wpłynął na formowanie się polskiego języka literackiego. Już wcześniej wyodrębnił się język elit rządzących, ujednolicony dla całego obszaru państwa, zawierający nieznane w czasach plemiennych terminy z zakresu sprawowania władzy. Jego znajomość stawała się jednym z kryteriów i sygnałów przynależności do grupy rządzącej. Tłumaczenie prawd wiary po polsku oraz dbałość o jednoznaczność głoszonych prawd, zmuszała Kościół do ustalenia kanonu terminologii polskiej, stosowanej w całej prowincji. Do najwcześniejszych zabytków języka polskiego należą pieśń Bogurodzica, pochodząca 102 z XIII w. oraz spisane na początku XIV. w. Kazania Świętokrzyskie.
KONSOLIDACJA I EKSPANSJA CZ. III
Dwaj kolejni dynaści jagiellońscy Zygmunt I (1506-1548) zwany Starym i jego syn Zygmunt August (1548-1572) prowadzili dość skuteczną politykę wygrywania ambicji możnych i pretensji szlachty. Reprezentowali interes dynastii, który uważali za identyczny z interesem państwa. Przeciwstawiała się im koncepcja Rzeczpospolitej jako dobra wspólnego identyfikowanego z interesem szlachty. Konfrontacja dwu wizji bywała czasem gwałtowna, nie doszło jednak do walk wewnętrznych. Przeobrażenia gospodarcze, postępy reformacji i rozpowszechnianie idei humanistycznych dokonywały się w sposób umiarkowany. Ustalił się rodzaj równowagi wyrażonej zasadą współdziałania trzech stanów w sejmie (króla, senatu i izby poselskiej).
KONSOLIDACJA I EKSPANSJA CZ. II
Po klęsce Litwinów z Moskwą pod Wiedroszą (1500| i niepowodzeniach Korony na Bukowinie przeciwko Mołdawianom (1497) powstały warunki sprzyjające ponownemu zbliżeniu obu krajów. Unię borodelską odnowiono w 1499 roku przeciwko zagrożeniu moskiewskiemu, w 1501 umocniono ją z kolei dla przyczyn wewnętrznych. Ustalono wtedy wybór króla na zjazdach elekcyjnych, aczkolwiek ograniczono go do członków dynastii. Aleksander (1501-1506), siedzący na stolcu litewskim od 1491, za tron polski i koronację dal przywilej w Mielniku (1501) przechylający szalę rywalizacji na korzyść możnych. Władza znalazła się w rękach senatu, którego król był jakby przewodniczącym. Ta perspektywa nie odpowiadała rzecz jasna ambicjom monarchy, który szukał teraz oparcia u średniej szlachty. W rezultacie na sejmach w Piotrkowie i Radomiu w 1504 i 1505 roku ustalił się sojusz antymagnacki. Był to początek dążeń do rewindykacji rozdanych dóbr koronnych. Król miał w ten sposób zwiększyć swe dochody a szlachta mogła liczyć na zmniejszenie obciążeń na rzecz państwa. Celem natomiast ustawy o incompatibiliach było uniemożliwienie skupiania zbyt wielkiej władzy w jednych rękach, co było niebezpieczne dla króla i szlachty. Szlachta wymogła też i zdołała utrzymać fundamentalna zasadę Nihil novi (1505). Niestanowienie niczego bez zgody przedstawicieli szlachty wsparto w następnym roku zbiorem praw sporządzonym z inicjatywy kanclerza koronnego Jana Łaskiego. Żadna ze stron nie okazała w tej sprawie dostatecznej stanowczości. Walka o tzw. „egzekucje praw” nie przyniosła rozstrzygnięcia. Przez ponad pół wieku jednak wokół tych właśnie kwestii ogniskowała się działalność szlacheckich reformatorów państwa. W walce o hegemonię wykształcili oni model działalności publicznej i wypracowali wzory życia.
Konflikty Władysława Łokietka
W pierwszych dziesięcioleciach XIV w. niewiele jeszcze wskazywało na przyszły rozkwit Polski. Nawet po koronacji Władysława Łokietka, sytuacja Królewstwa Polskiego była bardzo trudna. Konflikt z Zakonem Krzyżackim stał się głównym zagadnieniem polskiej polityki zewnętrznej. Zagrożenie Polski było tym większe, że Krzyżacy działali w sojuszu z Czechami. Jan Luksemburski tytułował się po Przemyślidach królem Polski i dążył do objęcia tronu krakowskiego, a przynajmniej do zwierzchnictwa nad częścią ziem polskich. Kontynuując politykę Wacławów, narzucił on w latach 1327-31 zależność lenną większości książąt śląskich, co mu przyszło tym łatwiej, że niemiecki patrycjat Wrocławia i innych miast śląskich ciążył ku Czechom. W tym samym kierunku działało niemieckie rycerstwo z otoczenia książąt, zaś rycerstwo polskie nie stało się dla nich przeciwwagą.
Jan Sobieski i jego władza
Nowy król, bezsprzecznie najwybitniejszy Polak tej epoki, pragnął uporządkowania spraw państwowych, zwłaszcza zapewnienia wpływu uchwalonych podatków, skupienia w jednym ręku polityki zagranicznej i ograniczenia liberum veto. Było to minimum, zważywszy uzasadnioną nieufność wobec Austrii, Moskwy i Brandenburgii. Odgadując sprzyjającą koniunkturę międzynarodową Jan III 168 związał się z Ludwikiem XIV (układ w Jaworowie 1675). Przyjmu- jąc orientację francuska liczył na uładzenie stosunków z Turcja oraz na umocnienie pozycji w Prusach i w Gdańsku. Brandenburgia bowiem wydawała się Janowi III największym zagrożeniem. Z różnych przyczyn plany te się nie powiodły. W 1676 r. stawił Sobieski czoło Turcji pod Żurawnem, ale z braku środków i poparcia, zawarł traktat, który byt dla Rzeczpospolitej niekorzystny. Sojusz ze Szwedami (1677) był niepopularny, a okazał sie też nieefektywny. Z kolei Wiedeń i Berlin, przy pomocy pieniędzy, zapewniły sobie skuteczną kontrakcję. W rezultacie Jan III, nie znajdując poparcia także w Moskwie, wrócił do orientacji antytureckiej i prohabsburskiej, rozbijając groźne zawsze porozumienie Wiednia i Moskwy. Widząc natomiast nierealność planów bałtyckich szukał także porozumienia z opozycją wewnętrzną.
Ekspancja w Inflantach
Nie interesowano się więc Prusami, doszło natomiast do ekspansji w Inflantach. Terytorium to, rządzone przez Zakon Kawalerów Mieczowych, rozdzierane było konfliktami wewnętrznymi na tle religijnym. Dochodziły do tego intrygi obcych, zainteresowanych opanowaniem zamożnego kraju, kontrolującego handel z ziemiami litewskimi i moskiewskimi. Interwencja Zygmunta Augusta w wewnętrzne spory w Inflantach doprowadziła do wymierzonego przeciwko Moskwie układu w Pozwolu (1557). Wybuchła wojna, w wyniku której Moskwa przebiła sobie dostęp do Bałtyku w Narwie (1558), Szwedzi wtargnęli do Estonii (1561), a Dania opanowała biskupstwo ozylskie. Inflanty miały przed sobą perspektywę podziału albo utrzymania jedności, tę ostatnią wydawała się gwarantować tylko Rzeczpospolita. W 1561 r. nastąpiła sekularyzacja zakonu, utworzono świeckie księstwo w Kurlandii i Semigalii, a reszta terytorium stawała się kondominium polsko-litewskim. Rozwiązanie to, w tym momencie być może najkorzystniejsze dla Inflantczyków, okazało się atrakcyjne dla magnatów raczej niż dla szlachty. Zygmunt August starał się związać szlachtę inflancką z Rzeczpospolitą, potem jednak zaczął wzrastać nacisk żywiołu polskiego i litewskiego. Starostwa utworzone w Inflantach za Batorego dostały się Polakom. W tym stanie rzeczy porozumienie z którymś z rywali do panowania w Inflantach stawało się konieczne. Ponieważ ułożenie się z Moskwą było niemożliwe, jedynym sensownym był sojusz ze Szwecją.
Druga połowa wieku XVII w Rzeczpospolitej
Jeszcze w połowie wieku XVII Rzeczpospolita była rzeczywiście niezbędnym składnikiem układu politycznego w tej części Europy. U progu wieku XVIII przestała być samodzielna. Zarazem okazały się fikcją gwarancje wolności. Obronę politycznego status quo przejęły dwory obce. Do zniszczeń wojennych i rabunków wojsk dołączyły klęski głodu (1708-9) i zarazy (1708-11).