Połączone unią Polska i Litwa

W dziedzinie kościelnej, poza chrztem Litwy, duże znaczenie miało ułożenie stosunków z wyznawcami prawosławia. Ich wielka liczba w ruskiej części Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz na Rusi Halickiej powodowała, że jako niezbędną i oczywistą przyjęto zasadę tolerancji religijnej. Już Kazimierz Wielki próbował odnowić w Haliczu metropolię prawosławną. Unia z Litwą panującą nad większością ziem ruskich odnowiła ten problem. Stał się on tym ważniejszy politycznie, że odrębnym od Konstantynopola ośrodkiem prawosławia stało się wtedy Wielkie Księstwo Moskiewskie. Po trwających od 1415 r. staraniach, w 1458 r. powstała ostatecznie metropolia prawosławna w Kijowie, z biskupstwami: połockim, smoleńskim, briańskim, turowskim, łuckim, włodzimierskim, chełmskim, przemyskim i halickim. Arcybiskupstwo kijowskie, wykorzystując zasady unii florenckiej (1439) do końca XV w. utrzymywało łączność z Rzymem. Utworzenie tej metropolii stało się jedną z podstaw odrębności Rusi Czerwonej i ruskich ziem państwa litewskiego od ośrodka moskiewskiego.

Połączone unią Polska i Litwa zajmowały na przełomie XIV i 84 XV w. ogromne terytorium ponad 1,1 miliona km2. Na rozległym terenie współżyły różne grupy etniczne i religijne. Dotyczyło to nie tylko Wielkiego Księstwa, ale również Korony – po zajęciu Rusi Halickiej oraz wskutek napływu do miast ludności niemieckiej i żydowskiej. Przyłączenie Prus Królewskich i Warmii 11466) umocniło to zjawisko. Poza Polakami, Litwinami, Rusinami, Niemcami i Żydami, pewną rolę – szczególnie w miastach – odgrywali Ormianie i Włosi, na Litwie zaś, w oddziałach zbrojnych, Tatarzy. Utrzymanie zwartości obu państw, przy tak dużej różnorodności etnicznej, osiągano poprzez praktykę tolerancji, możliwej do stosowania i utrzymania dzięki ogólnie odczuwanej pomyślności gospodarczej i politycznej. Minął więc okres silnych napięć wewnętrznych na tle stosunków polsko-niemieckich, charakterystyczny dla epoki jednoczenia Polski. Po chrystianizacji Litwy, a przed okresem reformacji, w życiu religijnym dominował katolicyzm, wyznawany przez Polaków, Litwinów i Niemców, oraz prawosławie na ziemiach etnicznie ruskich.