Polityczność stanu szlacheckiego

Inna cecha wyróżniającą stan szlachecki i formująca tożsamość Rzeczpospolitej była polityczność. Szlachta czuła sie całkowicie włączona w organizm polityczny, tworzyła Rzeczpospolita w sposób dosłowny. Okazywało się to nie tylko zmonopolizowaniem prawa do piastowania urzędów czy uczestnictwem w sejmie. Szlachta uznawała sprawy państwa za swoje i reagowała na nie w sposób bezpośredni. Stad dochodziło do rokoszów, w których interes szlachecki przeciwstawiano prawie czy domniemanie sprzecznej z nim polityce królewskiej. Stad szlachta coraz mniej skłonna stawać zbrojnie w pospolitym ruszeniu, gotowa była aż nazbyt łatwo wyciągać szable w jakiejś konfederacji.

Jest rzeczą zastanawiającą, że szlachta tak autentycznie identyfikująca się ze sprawami Rzeczpospolitej, była od początku XVII w. coraz wyraźniej podporządkowana dominacji magnatów. Przez czas dłuższy umiano ograniczać wynoszenie się rodów magnackich. Ich dążenia do utworzenia w swoich dobrach księstw udzielnych, na wzór Rzeszy Niemieckiej, pozostawały marginesem. Równocześnie narastała potrzeba uzewnętrznienia potęgi i bogactwa, wywyższenia ponad stan szlachecki. YV warunkach osłabienia władzy królewskiej, magnaci uzurpowali sobie prawo do decydowania o sprawach publicznych ponad Rzeczpospolitą. Kształtował się model niezależnych królewiąt, panów samowładnych w swoich włościach i narzucających Rzeczpospolitej swoje interesy. Cechy pozwalające na identyfikacje Rzeczpospolitej to zarazem zjawiska umożliwiające jej istnienie. W tych cechach, umożliwiających trwanie Rzeczpospolitej, odnajdujemy także zasady i wartości tworzące Polskę. Szczególnie ważne było tu szlacheckie poczucie odpowiedzialności. Określało je przekonanie o służebności państwa w stosunku do szlachcica- obywatela i wyrażało się gotowością obrony własnego interesu utożsamianego z dobrem Rzeczpospolitej. To poczucie odpowiedzialności słabło z upływem czasu, rozdrobniło się i uległo wypaczeniu. Odpowiedzialność szlachcica za Rzeczpospolitą wynikała ze wspólnoty członków stanu szlacheckiego. W drugiej połowie XVII wieku wspólnota szlachecka nie wytrzymała narastających nierówności, a wspólne dobro stało się interesem grupy dominującej.