Procesy osdadnicze

Opisane tu procesy osadnicze prowadziły do uszczuplenia najliczniejszej do XII w. grupy ludności, wolnych chłopów książęcych, na rzecz zależnej ludności chłopskiej. Osady lub małe wsie wolnych dziedziców okazały się niewygodne dla gospodarki dużych majątków feudalnych. Toteż we wsiach książęcych, biskupich i możnowładczych właściciele starali się o komasacje gruntów, zagęszczenie osadnictwa, organizację większych osad wiejskich. Duże znaczenie dla rozwoju gospodarki miało wprowadzanie lub upowszechnianie zdobyczy technicznych. Upowszechniła się więc trójpolówka, stosowano częściej cięższy pług, oraz brony uprawiano więcej żyta i pszenicy, kosztem mniej wymagającego ale i mniej wartościowego prosa pojawiły się – w XII w. jeszcze nieliczne – napędzane siłą wodną młyny wzrosła hodowla bydła i świń. 43

Ograniczenie ciężaru danin, możliwe przy ogólnym wzroście produkcji, powodowało że w rękach ludności wieśniaczej pozostawało więcej plonów'. Ludzie mogli udawać się na lokalne targi, których liczba znacznie się zwiększyła i wynosiła w Polsce XII wT. z górą 200. O rozwoju wymiany świadczy zwiększająca się od drugiej połowy XI w. emisja srebrnego pieniądza. Przy targach, podobnie jak w podgrodziach, osiadali rzemieślnicy. Rozwój rynków ograniczał znaczenie dystrybucji państwowej i stwarzał nową szansę zaspokajania potrzeb gospodarczych, bez użycia nacisku i pośrednictwa aparatu władzy. Geneza miast polskich związana jest z dwoma nurtami rozwoju osadnictwa – przy grodach z jednej i przy targach z drugiej strony, z tym, że nazwa ,,miasto” pochodząca od ,,miejsce” świadczyłaby o większej roli targów w tym procesie.