ROZBICIE DZIELNICOWE

System prawa książęcego stał się podstawą silnej władzy centralnej, wobec której nawet możnowładztwo i duchowieństwo pozostawało w silnej i oczywistej podległości. Kontrola polityczna, prawna i sądownicza ze strony władcy i aparatu urzędniczego nad poddanymi nie mogła być pełna, ograniczał ją duży obszar państwa, trudności komunikacyjne, istnienie wielkich obszarów pozbawionych osadnictwa, gdzie możliwe było schronienie. Dla możnowładztwa i duchowieństwa ścisła zależność od księcia okazywała się również uciążliwa oczywista że w okresie budowy państwa, ulegała ona ograniczeniu w miarę stabilizowania się organizacji.

Przemiany tego systemu zaczęły się w czasach Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego. Po buncie ludności konieczne okazało się złagodzenie ciężarów państwowych. Środki przeznaczone na drużynę okazały się zbyt szczupłe.

Nowe możliwości stwarzało obdzielanie przez panującego jego drużynników ziemią. Początkowo dotyczyło to ziemi pustej (uznawanej za własność księcia), na której rycerz osadzał brańców wojennych lub tak zwanych gości, czyli wolnych przybyszów nie mających własnej gospodarki. Dochody z takiego nadania pokrywały koszty ekwipunku wojennego. Dawały także niezależność ekonomiczną od księcia i pewność, że właściciel przekaże swą wysoką pozycję społeczną własnym dzieciom. Również Kościół polski, zmierzając do rozluźnienia zależności od władzy świeckiej, zabiegał o nadania ziemskie, ułatwiając zarazem recepcję zachodnioeuropejskich zasad władania ziemią, jeżeli książę przekazywał dostojnikowi duchownemu lub świeckiemu ziemię już zasiedloną przez wolnych dziedziców, dotychczas zależnych tytko od niego samego, pozostawiał sobie ważniejsze ze świadczeń od tych ludzi – obowiązek bu- 42 dowania grodu, żywienia wysłanników i świty księcia, transportu zaopatrzenia dla wojska itp. – a także utrzymywał swoje prawa sądownicze. Podwójna zależność tych Ludzi zmieniała w sposób istotny ich położenie, mogła nawet pogorszyć ich warunki życiowe. Jednakże w Polsce drugiej połowy XI i XII w. poziom życia ludności zależnej raczej wzrastał, przy rosnących zarazem dochodach możnowładztwa, rycerstwa i duchowieństwa. Działo się tak dzięki wzrostowi liczby ludności, karczunkom i braniu pod uprawę nowych ziem, a w rezultacie wzrostowi rozmiarów produkcji rolnej.