Rządy w Rzeczpospolitej
Państwo miało ugruntować prawo, zapewnić bezpieczeństwo, nie ograniczać inicjatywy ekonomicznej. Interes szłachcica-ziemia- nina miał być interesem państwa, racje stanu szlacheckiego stawały się racją stanu. Z tej perspektywy trzeba rozpatrywać wydarzę- 1 I 3 nia nie tylko wieku XVI ale i całej epoki Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Rządy w Rzeczpospolitej były rozdzielone miedzy trzy siłymi. Równowaga ustalona w pierwszej połowie stulecia uniemożliwiała istotne zmiany. W latach trzydziestych XVI w. sformował się szlachecki ruch polityczny szermujący hasłami wykonania dawnych praw i odzyskania dóbr królewskich. Nazywano go ruchem egzekucyjnym. Aktywna politycznie część szlachty starała się uzyskać wpływ na monarchę oferując mu szanse umocnienia władzy. Program ten związany z polską reformacją i tendencjami humanistycznymi przez czas dłuższy pozostawał w sferze postulatów. Siła szlachty polegała jednak na tym, że decydowała o wymiarze podatków. Król nie mógł znaleźć pieniędzy na innej drodze. Nie tylko dlatego zresztą, że brakowało kredytu mieszczańskiego. Mimo ostrych ataków na przywileje ekonomiczne kleru katolickiego, postulatów niezależności od Rzymu czy likwidacji egzekucji świeckiej sądów duchownych, nie doszło do utworzenia kościoła narodowego. Ani król, ani szlachta nie potrzebowali widocznie tak radykalnych rozwiązań. Reformacja poczyniła znaczne postępy wśród szlachty, tak że około połowy XVI wieku Rzeczpospolita była państwem de facto wielowy- znaniowym. Nie zmieniło to jednak kierunku ewolucji społeczeństwa i państwa.
Agitacja wokół programu egzekucyjnego i planów przebudowy Rzeczpospolitej
Pod koniec lat pięćdziesiątych narastało poczucie jałowości toczonego od dwudziestu iat sporu. Potrzebując pieniędzy na wojnę w Inflantach, król Zygmunt August zdecydował się na współpracę z izbą poselską. Na sejmie piotrkowskim 1562/63 r. zostały uchwalone postulaty egzekucjonistów, przede wszystkim rewizja tytułów posiadania królewszczyzn. Było to osłabienie pozycji magnatów. Ustalono też, że jedna czwarta uzyskanych dochodów pójdzie na opłacenie stałego wojska. Szlachta dążyła do złożenia ciężaru utrzymania obrony granic na króla i poddanych. Dla siebie rezerwowała przywilej obrony, bacząc jednak przede wszystkim na to, by od strony władcy nie powstało zagrożenie. Sojusz króla ze zwolennikami reform nie przyniósł sukcesii żadnej ze stron. Konflikt wybuchł w 1569 r. ponieważ król chcąc wymusić usprawnienie systemu podatkowego blokował reformę sądownictwa apelacyjnego.
Ogromna agitacja wokół programu egzekucyjnego i planów przebudowy Rzeczpospolitej widbczna na sejmach 1564 i 1565 osłabła po śmierci Zygmunta Augusta. Trwała natomiast nadal walka o władzę, o wtórny podział dochodów. Szlachta zapewniając bardzo niskie koszty funkcjonowania państwa zaspokajała swe potrzeby poza nim. Baczono więc na to, by rozdawnictwo uposażeń czy stanowisk nie wzmocniło władzy królewskiej, aby państwo nie wyrosło ponad obywateli. W latach 1573-75 ustalona została nadrzędność sejmu. Uzyskane jednak prerogatywy były jakby na wyrost. Przy postępującym różnicowaniu się majątkowym szlachty sprzyjało to 114 ukształtowaniu się dominacji magnackiej w XVII w.