Rzeczpospolita narodu szlacheckiego

W tym państwie, które coraz bardziej stawało się Rzeczpospolita narodu szlacheckiego, słabło poczucie Corpus Regni. Obejmowano tym pojęciem nadal wszystkie ziemie Słowian lechickich, całość obszaru kiedyś tworzącego monarchię Piastów. Dążenie do ich pełnego zjednoczenia zanikło w drugiej połowie XVI stulecia, jakby wyparte przez świadomość zupełnie nowej tożsamości Rzeczpospolitej. Proces integrowania sie złem i ludzi dokonał się według nowej formuły. On też decydował o kierunkach i formach ekspansji.

Szlachta ze zrozumieniem i przekonaniem traktowała włączenie do Korony Mazowsza. Tereny te przyłączano w ciągu XV i XVI wieku w miarę wymierania lokalnych książąt. Ostatecznie inkorporacja nastąpiła w latach 1526-1529. W ciągu następnego półwiecza obszar ten zintegrował się całkowicie w Rzeczpospolitej. Pozostał wprawdzie uboższym, słynnym z niezwykle licznej (do 40 % ludności), drobnej, zadziornej choć ciemnej szlachty, ale przez stołeczną karierę Warszawy urastał do rangi symbolu. Po Wielkopolsce, ziemi krakowskiej przyszła pora, aczkolwiek dopiero w dobie niewoli, na Mazowsze jako synonim polskości. (Dziś koło historii przedziwnie się obracając w roli symbolów ustawiło po Warszawie Gdańsk i Wrocław, dawnego ciała części przez byle pokoleń odłączone, nawet zgoła mu obce.) Postępy integracji dokonywały się w XVI wieku wraz z uświadomieniem wspólnoty interesów, z poczuciem bliskości. Proces ten przebiegał ziemiami, nie likwidował różnorodności. Dwoistość szlacheckiej identyfikacji z ziemią i Rzeczpospolitą ułatwiała ekspansję bez wzmacniania państwa.