Rzeczpospolita powstała jako państwo szlachty

Ostra walka dwuch ostatnich Jagiellonów toczyła się przede wszystkim o to, kto będzie rządził w państwie. Jagiellonowie mając w ręku dziedziczne i nieograniczone władanie na Litwie nie zdołali narzucić Rzeczpospolitej rozwiązań ustrojowych typu absolutystycz- nego. Wyjątkowa liczebność stanu szlacheckiego, sięgającego 8-10% populacji, nie miała na to wpływu decydującego. W Hiszpanii w tym samym czasie szlachetnie urodzeni stanowili grupę o zbliżonych proporcjach. Mimo to ustalił się tam system rządów zupełnie przeciwstawny, będący dla polskiej szlachty XVI i XVII wieku synonimem najgorszej tyranii. Nieskuteczność starań królewskich o ustalenie pozycji dominującej w państwie trzeba wiązać z innymi zjawiskami.

Rzeczpospolita powstała jako państwo szlachty i pozostała nim nawet wtedy, gdy realny wpływ na rządy zachowała tylko grupa magnacka. To nie uległo zmianie nawet wtedy, gdy o wszystkim decydowały obce wojska i rezydenci ościennych mocarstw. Szlachta od wieku XIV wywalczyła dla siebie przywileje umożliwiające przekształcenie się rycerstwa w warstwę posiadaczy ziemskich. Dzięki temu mogła wykorzystać unikalną koniunkturę ekonomiczna jaka zarysowała się w wieku XVI w związku z europejskim popytem na zboże i napływem amerykańskich kruszców. Problemy związane z tzw. kryzysem feudalizmu dotknęły ją słabiej niż grupy uprzywilejowane na Zachodzie. Może dlatego mogła się tak rozrodzić? W każdym razie znaleziono wyjście jeszcze zanim pojawiła się korzystna koniunktura. Szlachecki model społeczeństwa i państwa opierał się na poddaństwie chłopów, a koniunktura zbożowa wieku XVI pozwoliła na jego realizację. Rzeczpospolita nie była spełnieniem ideału, to ideał demokracji szlacheckiej ukształtował się w państwie ustanowionym w praktyce obrony praw obywateli.