Szkoły na terenie Królestwa Polskiego

Do nielicznych aż po wiek XIII szkół katedralnych i klasztornych, dołączyły nowe, tworzone stopniowo przy parafiach i nowych fundacjach zakonnych. Był to początek przemian, które swój szczyt osiągnęły w stuleciach następnych. Już w XIV wieku w Królestwie Polskim działało około 40 szkół o programie obejmującym w całości lub w części program quadrivium. Kształciły one nie tylko przyszłych księży i zakonników, ale również ludzi świeckich. Niektórzy synowie możnych i rycerstwa uczyli się, by uzyskać lepsze przygotowanie do uczestnictwa w życiu publicznym, synowie mieszczan – ze względu na to, że metody prowadzenia handlu wymagały wiedzy. Najmniej wiemy o synach kmiecych, lecz przez analogię do wieku XV możemy przyjąć, że już sto lat wcześniej zdolniejsze jednostki z tego stanu podejmowały naukę, myśląc o karierze, przede wszystkim w stanie duchownym.

W XIV w. zwiększyła się liczba osób podejmujących studia wyższe za granicą, głównie w Bolonii oraz w Paryżu. Studia we Włoszech ukończyli najwybitniejsi dostojnicy czasów kazimierzowskich: arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik, kanclerz Janusz Suchywilk, biskup krakowski Florian Mokrski. W tym właśnie środowisku, przy poparciu króla, opracowany został projekt utworzenia pierwszego polskiego uniwersytetu. W Europie środkowej na północ od Alp i na wschód od Renu istniała wtedy jedna tylko uczelnia, uniwersytet Karola w Pradze, powstały w 1347-48 r. Drugą miała być Akademia Krakowska, pomyślana jako uczelnia kształcąca przede wszystkim potrzebne monarchii kadry prawników. Akt jej fundacji wydany został 12 maja 1364 r. Utworzono wtedy 11 katedr, w tym 8 prawniczych, 2 medyczne i 1 sztuk wyzwolonych. Nie uzyskano jeszcze zgody papieskiej na katedrę teologii. Zwierzchnikiem Akademii, mającym dbać o jej funkcjonowanie i rozwój, został kanclerz królestwa. Podjęto prace organizacyjne i budowlane, lecz wstrzymała je rychła śmierć króla, zaś okres rządów Ludwika Węgierskiego nie 76 sprzyjał rozwojowi uniwersytetu. Jego szybki rozkwit nastąpił od po- czątku XV w. dzięki fundacjom królowej Jadwigi i Władysława Jagiełły. Tak oto w XIV w. rozwój kultury polskiej polegał przede wszystkim na upowszechnianiu wiedzy. Przeciętny poziom wykształcenia społeczeństwa wzrósł a świadomość własnej odrębności etnicznej oraz państwowej stała sie wśród Polaków powszechniejsza, niż w stuleciach poprzednich.