Upadek warstwy zamożnych kmieci

Udział w lokalnej gospodarce rynkowej z jednej, a wzrost obciążeń z drugiej strony, były czynnikami różnicującymi stan chłopski. Część większych gospodarstw zdołała wykorzystać koniunktu- 142 rę i podniosła poziom życia. Próby oszacowania stanu wyżywienia w Koronie wykazały, że chłopi w połowie XVI w. mogli zaspokoić niezbędne zapotrzebowanie na kalorie i białko. Mieli dość sił, by mimo zwiększonych obciążeń starać się o utrzymanie lub poprawę bytu. Istniały po temu bodźce i możliwości. Pogorszenie koniunktury odbiło się przede wszystkim na położeniu większych gospodarstw.

Na przełomie XVI i XVII wieku zarysował się upadek warstwy zamożnych kmieci. Struktura społeczna wsi uległa spłaszczeniu. Wyraźne zróżnicowania wewnątrzstanowe nie wywołały w XVI w. napięć grożących porządkowi społecznemu. Rywalizacje o wpływy i spory majątkowe przybierały wprawdzie czasem formy gwałtowne, ale nie było to regułą. Tak samo marginesowe było okazywanie lekceważenia dla prawa.

Zasady ustrojowe Rzeczpospolitej nie zostały do końca sprecyzowane, wystarczało jakby ich zakodowanie w świadomości szlachty. Utożsamiano je ze złotą wolnością, wyrażoną od 1573 r. w wolnej elekcji a od połowy XVII w. w liberum veto. Te trzy zjawiska zarazem gwarantowały prawa polityczne szlachty. Szlachcic czuł się równy wobec monarchy, którego wybierał. Wiedział, że nie będzie karany bez sądu. Swoją władzę nad chłopami uważał za coś naturalnego, nie podlegającego kontroli państwa.