Życie duchowne elit

W pierwszej połowie XVII wieku, dzięki jezuitom, życie duchowne elit rozwinęło się pod wyraźnym wpływem mistyki hiszpańskiej. O ile łatwo zrozumieć propagowanie pism mistyków w seminariach i kolegiach, o tyle szersze przenikanie tego typu duchowości skłania do zastanowienia. Tym bardziej, że znajdujemy potwierdzenie tego faktu w rozpowszechnieniu pism szesnastowiecznych mistyków hiszpańskich. W warunkach narastającego poczucia zagrożenia zewnętrznego i przekonania o wyjątkowości Rzeczpospolitej, kształtowała się religijność szlachecka, w której mistycyzm i maryjność łączyły się w nową jakość. Ogłoszenie Matki Boskiej Królowa Polski w ślubach lwowskich Jana Kazimierza (1656) wyrażało już utrwalone przekonanie. Ewolucja religijności szlacheckiej oznaczała zarazem jej polonizację, upowszechnienie cech kultury szlacheckiej. Szlachta polska pierwszej potowy XVII wieku kontynuowała etos życia godziwego, ziemiańskiego, ale i zwróconego ku sprawom publicznym. Temu modelowi odpowiadały nowe formy religijności. Zajazdy, swary, nieudolność i prywata na sejmikach i w rokoszach, ukochanie zbytku i nieczułość na los eksploatowanych, ru- baszność i narastająca ksenofobia nie mogą być traktowane jako jedyna lub dominująca cecha Rzeczpospolitej szlacheckiej.