Przemiana systemu prawa książęcego w system zbliżony do feudalizmu
Władza książęca słabła stopniowo, w miarę opisanych wyżej przemian gospodarczych i społecznych. Na tym tle wzmagało się dążenie do rozbicia jednolitego organizmu państwowego na księstwa pod rządami różnych członków dynastii. Już za Bolesława Śmiałego jego młodsi bracia Władysław i Mieszko mieli wydzielone dzielnice. Po objęciu władzy przez Władysława Hermana całość państwa 44 trwała do chwili, gdy do lat sprawnych dorośli jego dwaj synowie:
Struktura handlu zewnętrznego kształtowana w XV w.
Na silne bodźce płynące z zewnątrz odpowiadano w Polsce wzrostem produkcji rolniczej i hodowlanej. W XV w. nie ograniczało to jednak rozwoju miast polskich i litewsko-ruskich. Skup zbóż, ich transport, obsługa handlu lądowego, przy wzroście zamożności obejmującym wszystkie warstwy ludności, stanowiły silną podstawę gospodarki miejskiej – zarówno w skali lokalnej jak i międzyregionalnej. Poza handlem z krajami Europy zachodniej, dużą rolę w gospodarce Polski i Litwy pełnił handel wschodni. Z Lewantu i z Dalekiego Wschodu przywożono poprzez kolonie kupieckie nad Morzem Czarnym towary luksusowe – jedwab, pachnidła, korzenie, wyroby rzemiosła – płacąc głównie kruszcami. Ośrodkiem tego handlu stał się Lwów. Nadal – jak w XIV w. – ważny szlak łączył Polskę z Węgrami, skąd sprowadzano metale oraz wina.
Bezkrólewie lat 1696-97 było okresem wielkiego chaosu
Elekcja miała przebieg burzliwy, wybrano równocześnie kandydata francuskiego księcia Conti i Augusta elektora saskiego. Ten ostatni działał szybciej i koronował się 15 IX 1697 r. Niezwykłość tego wydarzenia tkwiła nawet nie w roli odegranej przez cara Piotra, nie w ogromnych sumach pobranych przez senatorów od wszystkich możliwych kandydatów i nie w objęciu tronu przez elekta mniejszości. Rzecz w tym, że obrano królem człowieka reprezentującego jawnie tendencje absolutystyczne. August II, tak jak Sobieski, szukał szans wzmocnienia własnej pozycji przez uzyskanie domeny dziedzicznej np. w Inflantach. Dysponował natomiast daleko większymi środkami. Plany reform jak i doprowadzenia do unii realnej, czy połączenia Saksonii z Rzeczpospolitą przez Śląsk, nie wzbudziły entuzjazmu. Szlachta zadbała o potwierdzenie swoich praw, ale nie godziła się na żadne zmiany. Pokój z Turcja w Karłowicach (26 I 1699) przywrócił Rzeczpospolitej Kamieniec, ale nie przywrócił utraconej pozycji. Partnerem Austrii na południu stawała się nieodwołalnie Rosja Piotra I. Na północy Fryderyk I koronował sie na króla w Prusach (1701) i coraz wyraźniej traktował sąsiednie ziemie polskie jako obszar bezkarnej grabieży i pobierania rekruta. Tak doszło do wielkiej wojny północnej, w której Rzeczpospolita teoretycznie nie brała udziału. W przeciwieństwie jednak do wojny trzydziestoletniej, działania toczyły się teraz przede wszystkim na ziemiach Rzeczpospolitej . August II wszedł w sojusz z Danią i Rosją przeciwko Szwecji, licząc na uzyskanie dziedzicznego panowania w Inflantach. Błyskawiczne akcje wojsk Karola XII pokrzyżowały jednak te plany. W 1702 r. Szwedzi wtargnęli na ziemie polskie i zajęli Warszawę. Po rozbiciu Augusta II pod Kliszowem 19 VII zajęli Kraków. W tej zgoła niecodziennej sytuacji szlachta nie podniosła się do walki. Część opowiedziała się przy Szwedach, zawiązała konfederację generalną w Warszawie i ogłosiła bezkrólewie. Zwolennicy Augusta związali się w konfederacje sandomierską w maju 1704 r. i szukali oparcia w Rosji. Pod szwedzką kontrolą dokonano w lipcu 1704 r. elekcji Stanisława Leszczyńskiego |koronacja 4 X 1705). Wojna przekształciła się w konfrontację rosyjsko-szwedzką, toczoną na ziemiach Rzeczpospolitej. Działające po obu stronach oddziały polskie nie odgrywały żadnej roli.
Bilans lat 1648-1660
W 1659 r. Moskwa uderzyła nie tylko na Ukrainę (Szeremietiew] ale i na słabo bronioną Litwę (Chowański). Sejmy tymczasem, zgłaszając wiele pretensji przeciwko królowi, nie kwapiły się uchwalać sum niezbędnych na zapłacenie zaległych żołdów. Zaległości sięgały 34 milionów złotych. W tych warunkach prowadzenie wojny w Prusach, gdzie Szwedzi trzymali jeszcze wiele miast i fortec, szło opornie nawet z kosztowną a niezbyt gorliwą pomocą austriacką. I tu jednak krok po kroku usuwano Szwedów, tak że w końcu przystali na zawarcie pokoju. Podpisano go w Oliwie 3 maja 1660 r. na zasadach pokoju sztumsdorfskiego. Sukcesy przyniosła też kampania na wschodzie pod Połonką Sapieha z Czarnieckim rozbili Cho- wańskiego, pod Cudnowem armia Szeremietiewa skapitulowała przed Potockim i Lubomirskim (1 XI 1660 r.). W roku następnym stopniowo wypychano Moskwę z Litwy i Białorusi, na Ukrainie trwały walki wewnętrzne, ale dalej sięgające próby ofensywy nie powiodły się. Ten stan rzeczy utrwalił w 1667 r. rozejm w Andru- szowie. Lewobrzeżna Ukraina przechodziła do Moskwy, Kijów na lat dwa, ale de facto na stałe odpadł od Rzeczpospolitej.
Zygmunt III po sejmie inkwizycyjnym
Zygmunt III po sejmie inkwizycyjnym (1592) przez dłuższy czas odbudowywał stronnictwo dworskie. Projektowane reformy napotykały sprzeciw popularystów, jak nazywano zwolenników kanclerza Zamoyskiego i szlacheckiej demokracji. Zanim doszło do konfrontacji, Rzeczpospolita wplątała się w walki wewnętrzne w Moskwie. W 1605 r. kilku magnatów (Mniszech, Wiśniowiecki) za cichą zgodą dworu zorganizowało interwencję na rzecz Dymitra Samozwańca. Bez trudu znalazło się parę tysięcy awanturników liczących na łupy z grabieży. Nie wydaje się by akcja ta dowodziła braku środków do życia dla drobnej szlachty. Była podobna do wcześniejszych i późniejszych przedsięwzięć magnackich – za Dnieprem, za Dniestrem czy w Inflantach. Koronowany Dymitr obietnic wobec Rzeczpospolitej ani myślał, ani nie mógł spełnić. Rychło też w maju 1606 r. zmiotło go powstanie, które wyniosło do władzy cara Wasyla Szujskiego. Kryzys w Moskwie pozwalał jednak na umocnienie granicy wschodniej, zapobiegał perpektywom jej sojuszu ze Szwecją czy Austrią.
Wielkie dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Nie trzeba zresztą szukać zbyt wyraźnych podziałów. Wielkie dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503-1572) Commentato- rium de república emendanda libń quinqué (Kraków 1551), znajdujące rezonans w całej Europie, było nie tylko produktem śmiałej myśli. Był to także praktyczny głos obywatela w sprawach ogólnych. Modrzewski chciał naprawić Rzeczpospolitą jak wielu współczesnych mu zwolenników ,,egzekucji”, ale zalecał władzę scentralizowana, równość wobec prawa, niezależność od Rzymu i pokój religijny. I choć myśli Modrzewskiego uświadamiają nam rozpiętość między ideałem a rzeczywistością Rzeczpospolitej, to zarazem zdu- 26 miewa bogactwo życia, w którym stało się możliwe ich sformuło- wanie. To samo da się powiedzieć o drugim umyśle genialnym czyli o Mikołaju Koperniku 11473-1543). Epokowe dzieło De revolutio- nibus orbium coelestium (Norymberga, 1543) nie powstało w próżni, w oderwaniu od rzeczywistości ówczesnej Polski. Miarą ówczesnej sytuacji i miejsca Polski w Europie jest właśnie to, że student Akademii Krakowskiej, uczony zdobywający wiedzę matematyczną, prawną, astronomiczną w najlepszych ówczesnych ośrodkach, swego dzieła mógł dokonać jako członek kapituły Fromborka. A przy tym zdołał działać publicznie, administrować, sądzić, leczyć, gospodarzyć, formułować zasady obiegu pieniądza i pisać łacińskie poezje. Obydwaj byli pochodzenia mieszczańskiego, co wskazuje jak wielkie istniały możliwości awansu.
Władysław Łokietek i walka o Pomorze Gdańskie
Skierował do Awinionu skargę, w wyniku której papież powołał sąd mający rozpatrzyć racje obu stron. Proces odbywał się w 1320 r. w Inowrocławiu. Po przesłuchaniu 25 świadków, trzej sędziowie (polscy dostojnicy kościelni) orzekli, że Zakon powinien zwrócić zagrabioną dzielnicę i wypłacić odszkodowanie. Krzyżacy skierowali wtedy apelacje do papieża i nie zamierzali, pomimo uprawomocnienia, podporządkować sie decyzji sądu. Zbrojnym ramieniem świeckim przeprowadzającym egzekucje wyroku mogła być tylko Polska, której nie starczało sił do pokonania Krzyżaków.
Pojęcie Korony Królestwa
W pojęciu Regnum Poloniae dokonywała się już w czasach Kazimierza Wielkiego istotna zmiana. Jeśli porównamy argumenty świadków z procesów polsko-krzyżackich to stwierdzimy, że w procesie pierwszym podkreślano tylko prawa Władysława Łokietka do Pomorza Gdańskiego. Natomiast w procesie warszawskim 1339 r. wysuwano argument de regno czyli o przynależności zagarniętych ziem do królestwa. Stopniowo kształtowało się wiec zrozumienie odrębności praw króla i praw królestwa. Znalazło ono wyraz we wprowadzeniu nowego terminu, który w dokumentach Kazimierza pojawił się po raz pierwszy w 1356 r.: Corona Regni Poloniae – Korona Królestwa Polskiego. Istota tego pojęcia i konstrukcji prawnej z nim związanej, polegała na oddzieleniu osoby władcy i państwa określanego jako korona. Państwo przestawało być patrimonium panującego i stawało się odrębne pod względem ustrojowo-prawnym.
Władza w starożytnej Polsce cz. III
Podobnie jak czynniki władzy i terytorium, elementem organizacji państwowej jest społeczeństwo. Bez jego zespolonego i ukierunkowanego trudu, organizacja ta powstać nie może. Jego cechą było rozwarstwienie o wiele silniejsze i trwalsze niż w organizacji plemiennej. Grupy tworzące społeczeństwo wczesnofeudalne państwa polskiego to możni, w tym węższa grupa dostojników i duchowieństwa, ludność wolna poddana władzy księcia, oraz niewolni, należący bądź do księcia, bądź do możnych.
Do czego dporowadziła presja organizacji państwowej?
Obok typowych danin w zbożu, bydle, trzodzie chlewnej, a także w pracach przy budowie i reperowaniu grodów, książę zorganizował system danin szczególnie dla niego ważnych, w postaci dostaw wyrobów rzemieślniczych i prac wyspecjalizowanych, osad bartników dostarczających miodu i wosku, osad myśliwych i rybaków. Większość takich osad utworzona została przez księcia. Siady tej organizacji, zwanej służebną, przetrwały w nazwach miejscowości. Sa to nazwy typu Szczytniki – czyli ci, którzy dostarczają szczyty – 25 tarcz. Grotniki – dostarczający grotów do strzał. Łagiewniki, Szaflary Bednary, Kowale, Szewce, Piekary, Kuchary, Korabniki [dostarczający łodzi, może i załóg!, Kobylniki, Owczary, Bobrowniki, Złotniki, Winiary. Znamy ponad czterdzieści typów tych nazw, co świadczy o dużej rozmaitości prac wyspecjalizowanych, które potrzebne były księciu i narzucone zostały ludności. Większość tych danin przeznaczana była na potrzeby armii. Istniały też daniny w produktach szczególnie cennych, jak skóry bobrze, miód, wyroby złotnicze, często objętych regaliami. Wreszcie część służebnych świadczyła daniny w wyspecjalizowanych pracach zapewniających księciu wszystko, czego potrzebował – pieczenie chleba, gotowanie jadła, przeważenie ludzi, przesyłanie wiadomości.