Folwark cz. II
Tak znaczny wzrost obciążeń nie byłby możliwy bez ograniczenia wolności chłopów. W ciągu XVI wieku znaczna część chłopów ponownie stała się poddanymi. Po ograniczeniach prawa opuszczania wsi, ustawy z lat 1518-1520 stworzyły przesłanki dla całkowitego podporządkowania chłopów. Sądy królewskie przestały bowiem przyjmować do rozstrzygania sprawy sporne między chłopami a panami. Odrabianie pańszczyzny zostało uznane za obowiązek. Z czasem utrwaliło się przekonanie, że to pańszczyzna jest konsekwencją poddaństwa. Nie zostało to jednak nigdy ujęte ogólną zasadą, tak że w tym samym czasie istniały grupy chłopów wolnych i nie pociąganych do pańszczyzny. Szlachta, zresztą w trosce o własne wol- 134 ności, nie zdołała zapewnić skutecznej egzekucji wydawanych norm.
Terytorium Polski Kazimierza Wielkiego
Terytorium Polski Kazimierza Wielkiego wynosiło w 1370 r. około 240 tys. km3. Na początku jego panowania liczba ludności wynosiła od 1,1 do 1,2 miliona, na ziemiach polskich poza królestwem żyło dalsze 0,9 miliona mieszkańców. W końcu panowania Kazimierza Wielkiego na powiększonym terytorium, liczba mieszkańców królestwa wynosiła od 1,8 do 2,0 milionów. Dawało to przeciętną gęstość zaludnienia 8-8,5 osoby na km3, a więc dwukrotnie więcej niż w okresie powstawania państwa polskiego w X-XI w. 71
System skarbowy średniowiecznej Polski
System skarbowy działał poprzez gromadzenie dóbr i usług wedle okręgów grodowych i dzielenie tych dóbr wedle woli księcia. Był to system ekstensywny, ale zaspokajał wszelkie potrzeby panującego i grupy rządzącej.
Zainteresowanie rycerstwa własnymi majątkami ziemskimi
Od czasów wojny 13-letniej utrwalił się zwyczaj nakładania na miasta podatku bez uzyskania na to ich zgody. Nacisk fiskalny, ograniczenie własnego sądownictwa miast, narzucanie taks woje Wodzińskich szły w parze z wycofywaniem się miast z życia politycznego. Trudno im było osiągnąć porozumienie niezbędne dla występowania ze wspólnym programem. Konkurując między sobą miasta, nie były zbytnio zainteresowane kwestiami politycznymi, nie szukały w polityce rozwiązania swych problemów gospodarczych. Odmiennie ułożyły się stosunki w Prusach Królewskich, w których miasta posiadały rozległe przywileje.
Życie duchowne elit
W pierwszej połowie XVII wieku, dzięki jezuitom, życie duchowne elit rozwinęło się pod wyraźnym wpływem mistyki hiszpańskiej. O ile łatwo zrozumieć propagowanie pism mistyków w seminariach i kolegiach, o tyle szersze przenikanie tego typu duchowości skłania do zastanowienia. Tym bardziej, że znajdujemy potwierdzenie tego faktu w rozpowszechnieniu pism szesnastowiecznych mistyków hiszpańskich. W warunkach narastającego poczucia zagrożenia zewnętrznego i przekonania o wyjątkowości Rzeczpospolitej, kształtowała się religijność szlachecka, w której mistycyzm i maryjność łączyły się w nową jakość. Ogłoszenie Matki Boskiej Królowa Polski w ślubach lwowskich Jana Kazimierza (1656) wyrażało już utrwalone przekonanie. Ewolucja religijności szlacheckiej oznaczała zarazem jej polonizację, upowszechnienie cech kultury szlacheckiej. Szlachta polska pierwszej potowy XVII wieku kontynuowała etos życia godziwego, ziemiańskiego, ale i zwróconego ku sprawom publicznym. Temu modelowi odpowiadały nowe formy religijności. Zajazdy, swary, nieudolność i prywata na sejmikach i w rokoszach, ukochanie zbytku i nieczułość na los eksploatowanych, ru- baszność i narastająca ksenofobia nie mogą być traktowane jako jedyna lub dominująca cecha Rzeczpospolitej szlacheckiej.
Śmierć ostatniego Jagiellona
Śmierć ostatniego Jagiellona zapoczątkowała okres królów elekcyjnych . Okres bezkrólewia (lipiec 1572 – maj 1573) i niewiele ponad roczne panowanie Henryka Walezego (1573-1574) nie zachwiały Rzeczpospolitą. Mimo chaosu elekcyjnego, walk wewnętrznych i interwencji obcych nie doszło do kryzysu. Przeciwnie, pod rządami Stefana Batorego (1576-1586) i Zygmunta III Wazy (1587-1632) 1 18 Rzeczpospolita osiągnęła apogeum. Najszersze granice, największa ekspansja i najznaczniejsza pozycja w Europie przypadły na okres, w którym przecież dopatrywać sie już można przestanek kieski.
Dążenia rycerstwa i duchowieństwa
Duże znaczenie miało ukształtowanie się sieci kilkuset małych miast, będących ośrodkami rynków lokalnych. Miasta te oddziaływały bowiem pobudzająco na produkcję rolną własnego regionu i zaopatrywały ludność wieśniaczą w wyroby rzemieślnicze, w tym narzędzia umożliwiające zwiększanie plonów, wciągały chłopów w ramy wymiany towarowo-pieniężnej. Intensyfikacja gospodarki dokonywała się więc w stosunkowo silnie wyodrębnionych kręgach regionalnych, tylko w niewielkim stopniu powiązanych ekonomicznie z regionami sąsiednimi lub dalszymi, a to ze względu na odmienny zestaw towarów handlu lokalnego i dalekosiężnego oraz odrębność grup drobnego i bogatego kupiectwa. W końcu XIII i na początku XIV w. wielość małych miast i rynków lokalnych mogła więc sprzyjać utrzymaniu podziałów dzielnicowych. Wspomniane zaś włączanie produktów leśnych, hodowlanych i rolniczych do wymiany dalekosiężnej, było czynnikiem łączącym lokalne regiony gospodarcze z rynkiem szerszym, ogólnokrajowym i zewnętrznym. Dokonywało się to stopniowo, ale już za Kazimierza Wielkiego separatyz- my lokalne wydają się osłabione lub przełamane, zaś tendencje unifikacyjne w gospodarce silniejsze niż dezintegrujące. Znalazło to wyraz w reformach skarbowych, ustanawiających ogólnopolską monetę – grosz polski.
Plan jagielloński
Plan jagielloński, jeśli takowy istniał, załamał się pod Mohaczem w 1526 roku. Śmierć młodego króla Węgier Ludwika Jagiellończyka otwierała drogę do tronu czeskiego i węgierskiego Ferdynandowi Habsburgowi. Walka na Węgrzech była krótka. Stronnictwa szlacheckie wokół, popieranego przez Zygmunta, Jana Zapolyi nie zdołało utrzymać całości kraju. Turcja zaś jako protektor i zwierzchnik okazała się bliższa i skuteczniejsza niż Rzeczpospolita. Słabe były więc fundamenty pozycji, jaka zdawał sie mieć w Europie Zygmunt I. Widać wyraźnie, że nie mógł angażować się równocześnie na kilku frontach. Przeciwko Turcji zaś, istotnie, starano sie nie występować. Konflikty z hospodarami mołdawskimi, wynikające chyba przede wszystkim z pragnienia kontroli tamtejszych dróg handlowych, utrzymywano w konwencji wojen granicznych, by nie prowokować Turcji traktującej te ziemie jako sferę swoich wpływów. Tak więc po zwycięstwie hetmana Jana Tarnowskiego nad hospodarem Pe- tryłą pod Obertynem (1531), zadowolono się zapewnieniem bezpieczeństwa dla Pokucia nie szukając szansy ustanowienia protektoratu nad Mołdawią. Z Portą zawarto w 1533 r. pokój wieczysty, który przetrwał prawie sto lat. Ani finansowo ani militarnie Rzeczpospolita nie mogła zdobyć sie na wysiłek pozwalający urealnić szanse powstające przy okazji polityki dynastycznej.
Uprawnienia przyznawane osadnikom
Uprawnienia przyznawane osadnikom były dla nich bardzo korzystne zarówno z punktu widzenia warunków materialnych jak swobód samorządowych. Nie mogły być zresztą inne, jeżeli chciano tych osadników ściągnąć do Polski. Była to polityka dalekowzrocz- 51 na, dzięki której wzrosła liczba wsi i ludności, .rozwinęła się produkcja rolna, a więc wzrosła także suma opłat czynszowych, które otrzymywali wystawcy dokumentów lokacyjnych. Bardzo duże znaczenie dla całości gospodarki miało ścisłe określenie rozmiaru czynszów. Chłopi zyskiwali dzięki temu pewność, że po wywiązaniu się z powinności reszta produkcji będzie należała do nich. Wyznaczenie renty w pieniądzu zakładało z góry istnienie kontaktu pomiędzy wsią a miastem. Chłopi sprzedając plony uzyskiwali środki zarówno na zapłacenie czynszów, jak i na zakup wyrobów rzemiosła miejskiego – żelaznych narzędzi rolniczych, tkanin płóciennych i sukiennych, a także soli sprowadzanej z odległych nawet okołic. Z kolei dostawy żywności, zwiększone dzięki wzrostowi produkcji rolnej i zainteresowaniu chłopstwa jej sprzedażą, pozwalały na rozwój miast.
Wzrost produkcji rolniczej był podstawą przyrostu naturalnego
Wzrost produkcji rolniczej był podstawą przyrostu naturalnego, zwiększał zamożność większości grup społecznych oraz przyspieszał rozwój miast. Ludność miejska oceniana jest w połowie XIV w. na 10 do 14 % mieszkańców, czyli około 200 tys. W królestwie jedynie Kraków liczył od 10 do 15 tys. mieszkańców, Poznań i Sandomierz miały ich po 3 do 5 tys., pozostałe zaś miasta najczęściej od 1 do 2 tysięcy. Poza królestwem największym – liczącym 15-17 tys. ludzi miastem był Wrocław, do znaczniejszych miast należały Gdańsk, Toruń, Elbląg oraz Chełmno. W czasach Kazimierza Wielkiego wyraźnie wzrosła liczba miast małych. Dokonano wtedy ponad stu lokacji miejskich, wiecej aniżeli w całym okresie poprzedzającym to panowanie. Ukształtowana sieć miast, po uzupełnieniach schyłku XIV i XV w., okazała się wystarczająca po wiek XX. Miasta duże związane były z handlem dalekosiężnym, wykorzystując drogi wiodące znad Morza Czarnego ku wybrzeżom Bałtyku, oraz z Rusi – ku Czechom i krajom niemieckim. Znaczenie miał także szlak łączący Węgry z Małopolską i biegnący dalej na północ, ku Wielkopolsce i Pomorzu. Z południowego wschodu przywożono korzenie i wyroby luksusowego rzemiosła orientalnego, z Rusi futra, z Węgier wyroby metalowe oraz złoto, miedź i wina, z Czech srebro i wyroby rzemieślnicze, podobnie jak z Niemiec. Z Pomorza, głównie z Gdańska, przywożono śledzie, sól a także tkaniny importowane z Europy zachodniej. Handel międzyregionalny obejmował też wyroby małopolskiego górnictwa: ołów, srebro, żelazo oraz sól. W ciągu całego XIV w. rosło znaczenie polskiego handlu produktami gospodarki leśnej, hodowlanej, rybackiej i rolniczej. Wzrastał wywóz drewna, smoły, potażu, skór, a u schyłku XIV w. wywożono również pewne ilości zboża. Wpływ handlu dalekosiężnego na zjednoczenie ziem polskich nie był jednokierunkowy. Przynosił on bowiem powiązania zewnętrzne, odciągające zainteresowania miast śląskich ku Czechom, miast Małopolskich ku Węgrom i Rusi. Owe elementy dezintegracji, bardzo niebezpieczne za Władysława Łokiet- 72 ka, zostały jednak przełamane. Kazimierz Wielki popierał rozwój miast zarówno poprzez nowe lokacje jak udzielanie przywilejów (składu, przymusu drogowego) największym ośrodkom, a wreszcie poprzez ściąganie i popieranie przybyszów – Włochów, Żydów, Niemców.