Sojusz habsburski
Pod koniec lat trzydziestych sprawy na Ukrainie znów się zaogniły. Wzmogły się najazdy tatarskie, w czasie których uprowadzono w niewole dziesiątki tysięcy ludzi. Zdecydowano wtedy powierzyć obronę wojskom magnackim. Starania o ograniczenie samodzielności Kozaków doprowadziły do buntów. W 1637 r. pod Kumejka- rni utopiono we krwi powstanie Pawluka, jeszcze ostrzejsze represje spadły na Kozaków w 1638 r. Sejm ograniczył swobody kozackie, pozbawił ich wyboru hetmana, uszczuplił rejestr, a pozostałych polecił obrócić w poddanych. Sytuacja na Ukrainie nie została jednak przez to rozwiązana.
Zboże Ziem Korony
Zboże Ziem Korony wywożono także Wartą i Odrą, ale to miało mniejsze znaczenie. To samo można powiedzieć o wywozie z Litwy Niemnem i Dźwiną. Tym niemniej, handel ten wpływał na rozszerzenie się zasięgu folwarków. Nie można też lekceważyć wpływu wielkiego handlu na osi wschód-zachód. Obok futer z Litwy, największe znaczenie przypadło wołom pędzonym z ziem ruskich, Wołynia i Moł- dawń na Śląsk i dalej. Z zachodu importowano znaczne ilości wszelkich wyrobów rzemieślniczych (i korzeni!), ale bilans pozostawał dla Polski dodatni. Nie mogąc ocenić całości bilansu handlowego można podkreślić rosnącą atrakcyjność aktywności gospodarczej w rolnictwie. Zwiększenie dopływu pieniędzy, choć miało efekty inflacyjne, wpływało ożywczo na rynek wewnętrzny. Stwarzało to w rezultacie I 36 widoczny wzrost zamożności.
Mecenat Jagiellonów
Mecenat Jagiellonów pozwolił dodać do panujących zasad estetycznych element nowy, jakim stały się freski w stylu rusko-bizan- tyjskim. Na zlecenie Władysława Jagiełły ozdobiono nimi gotycką kaplicę zamku lubelskiego, później powstały podobne malowidła w Sandomierzu, Wiślicy, Gnieźnie oraz na zamku wawelskim. Twórcy musieli dostosować utrwalony schemat przedstawień wschodnio- chrześcijańskich do planów wnętrz gotyckich. Konfrontacja tak odmiennych wzorców pozwalała na powstanie dzieł o niespotykanym charakterze. Również obraz Matki Boskiej Częstochowskiej jest ikoną namalowaną pod wpływem sztuki bizantyjskiej. Ale hieratyczna surowość przedstawień odsunięta została na plan dalszy w czasie przemalowania obrazu w XV w., po uszkodzeniu go w czasie walk z hu- sytami. Pozostawiono wtedy ślady cięć mieczem na twarzy Madonny, co zbliża wizerunek do ujęć gotyckich, mówiących o cierpieniach i ludzkich przeżyciach świętych postaci. Syntetyzowanie wzorców Wschodu i Zachodu stało się więc jedną z cech sztuki polskiej już w XV w.
PRZESILENIE W ANARCHII
Rok 1715, kończąc polskie epizody wojny północnej, otwierał okres spokoju i odbudowy po zniszczeniach. Równocześnie zaczynała się epoka ingerencji rosyjskiej, zmierzającej do podporządkowania Rzeczpospolitej interesom cesarstwa. Konfederacja tarno- grodzka, zawiązana (25 XI 1715) przez obrońców demokracji szlacheckiej przeciwko próbie umocnienia władzy królewskiej, była wprawdzie elementem stałej rozgrywki między wolnością a majestatem, ale wnosiła także nowe elementy. Występowała zdecydowanie przeciwko władzy hetmanów, którzy byli związani z Rosją. Nie oznaczało to poparcia dla zamierzeń króla, który starał się osłabić swoja zależność od Piotra I. August II w 1714 r. usiłował po raz któryś doprowadzić do zmian ustrojowych przez zapewnienie dziedziczności tronu. Koncentrował w Polsce wojska saskie, niby w związku z zagrożeniem ze strony Turcji. Wobec perspektywy absolutystycz- nego zamachu, konfederaci szukali oparcia w Rosji, Petersburg oczywiście nie pragnął detronizacji Augusta, tym bardziej umocnienia Rzeczpospolitej i chętnie wystąpił w roli mediatora. Wymagało to, jednak włączenia wojsk rosyjskich. Na rokowania mediacyjne prowadzone przez Dołgorukiego w Gdańsku przybył i August II. Car oczywiście nie był zwolennikiem ideałów republikańskich, ale nie życzył sobie umocnienia tronu. Rosja narzuciła Rzeczpospolitej zasady ograniczające równocześnie szanse wprowadzenia rządów absolutnych, jak i reform ustrojowych. Zasady te, podyktowane w traktacie z listopada 1716, zostały przyjęte przez sejm pacyfikacyjny 1 II 1717 r. Był to tzw. sejm niemy, bowiem w ciągu 6 godzin obrad nikogo nie dopuszczono do głosu. Stwierdzano w konstytucji, że unia z Saksonia ma charakter personalny, wprowadzono opodatkowanie poddanych z wszystkich dóbr, dzięki czemu miała być utrzymana 176 24-tysięczna armia, ograniczono władzę hetmanów. Zostawiono przy nich dowództwo natomiast administracje wojskową przejmowały trybunały skarbowe. Podpis mediatora pod traktatem nie oznaczał oczywiście rosyjskiej gwarancji, ale na tej podstawie Piotr I i jego następcy sprzeciwiali się wprowadzaniu zmian. Stąd mimo wycofania oddziałów saskich, wojska rosyjskie nadal stacjonowały w Rzeczpospolitej
Fala szwedzkiego potopu na Rzeczpospolitą
W tym samym czasie rozlała się na Rzeczpospolitą fala szwedzkiego potopu. Karol Gustaw X uderzając na Rzeczpospolitą pragnął zagarnąć jej bogactwa, znowu nałożyć cła na polskie zboże i tak się wzmocnić, by stawić czoła Moskwie. Rzeczpospolita wydawała się zbyt słaba, by poważnie rozważać wspólne działania antymoskiew- skie. Pod Ujściem 25 lipca 1655 r. szlachta wielkopolska bez walki przyjęła protekcje szwedzką. To samo uczynił 18 sierpnia w Kiejda- nach hetman Janusz Radziwiłł wraz ze szlachtą litewską. Karol Gustaw wszedł 9 września bez walki do Warszawy. Poddawały się kolejne województwa, Jan Kazimierz uchodził do Krakowa. Uznając sytuację za beznadziejną, powierzył obronę miasta Stefanowi Czarnieckiemu i schronił się w końcu września na Śląsku. W październiku padł Kraków, nie mający, jak większość miast Rzeczpospolitej, odpowiednich urządzeń fortyfikacyjnych. Tylko Malbork, Lwów i Kamieniec można było uznać za twierdze. Kilka mniejszych nie opatrzonych zamków było w ręku magnatów [Zamość, Lubowła, Wiśnicz, Birże(. Brakowało przede wszystkim ducha walki. Wojska dowodzone przez hetmana Koniecpolskiego złożyły przysięgę Karolowi Gustawowi 26 X 1655 r. Nie złożyły broni oddziały litewskie pod Pawłem Sapiehą. Od września bronił się Lwów przed Buturlinem i Chmielnickim. Uderzenie chana zmusiło Chmielnickiego do odstąpienia od wspomagania Szwedów i Moskwy, W dniu 19 XI Szwe- 164 dzi rozpoczęli oblężenie Klasztoru Jasnogórskiego. Niepowodzenie tego oblężenia (Szwedzi odstąpić musieli 27 XIIj odbiło się szerokim echem w Rzeczpospolitej. Szlachta, która najczęściej dla własnej wygody odstąpiła Jana Kazimierza, teraz dostrzegła popełniony błąd. Szwedzi bowiem zachowywali się jak w kraju podbitym, nie myśleli uznawać praw i swobód, uderzyli równocześnie w podstawy ekonomiczne, uczucia religijne i wolności polityczne szlachty. Interes więc i poczucie zawodu skłaniały do zmiany stanowiska. Pierwsza ruszyła szlachta wielkopolska, nastąpiło ogłoszenie manifestu królewskiego z 15 XI i podpisanie konfederacji w Tyszowcach (20 XI) przez szlachtę małopolską z Litwinami Sapiehy. Karol Gustaw tymczasem zdobywał miasta pruskie, które jako jedyne stawiały poważny opór. W tych okolicznościach, wahający się czy targujący o cenę, elektor brandenburski uznał się 17 I 1656 r. lennikiem Szwecji.
Ustalenie zasady reprezentacji
Ich liczba była bardzo różna, na ogół jednak wybierano dwu posłów z ziemi w Koronie i tyluż z powiatu na Litwie. Liczba posłów z wo- 147 jewództw pruskich nie była ograniczona aż do XVII wieku. Posłowie reprezentowali interesy swych wyborców i musieli stosować sie do zaleceń (tzw. instrukcji). Stad głos posła zawsze był wypowiedzią większej grupy i miał odpowiednią wagę. Od unii lubelskiej posłowie Korony i Litwy zasiadali razem, jeden też marszałek przewodniczył obradom. Posłowie, poza otwarciem i zamknięciem, obradowali osobno od senatu. Z czasem, dla układania konstytucji wyłaniali osobne deputacje. Zredagowane ustawy były czytane i przyjmowane na końcowym posiedzeniu, następnie je drukowano. Posłowie składali sprawozdanie na specjalnym sejmiku (relacyjnym), nieraz dopiero wtedy mogły zapadać wiążące decyzje (np. w kwestiach podatkowych).
Folwark szlachecki
Ale Rzeczpospolita nie integrowała się z gospodarka europejską na zasadzie podporządkowania potrzebom zewnętrznym. Folwark szlachecki w coraz większym stopniu starał się korzystać z siły pańszczyźnianej. Był to jedyny sposób powiększenia produkcji przeznaczonej na sprzedaż. Różne były motywy, które skłaniały szlachtę 137 do zwiększania części produkcji przeznaczonej na sprzedaż. Trzeba natomiast zapytać dlaczego w tym celu uciekano się do metod ekstensywnych? Poprawa nawożenia wymagałaby zwiększenia obsady bydła, a więc albo znacznego wzrostu nakładów pracy albo rozwoju gospodarki chłopskiej. Tymczasem ludzi do pracy było zbyt mało, a silne gospodarstwa kmiece traktowano najwyraźniej jako konkurencję. Te same względy nie stwarzały bodźców dla rozwoju techniki rolnej.
Mongołowie i stanowione przez nich zagrożenie
Ruś znajdowała się, tak jak Polska, w stanie rozbicia dzielnicowego. Polityka książąt polskich, szczególnie krakowskich, nie sięgała spraw stołecznego Kijowa, lecz pogranicznego księstwa halicko- włodzimierskiego, w którego granicach znajdowały się ziemie w dorzeczu Sanu z Przemyślem i Sanokiem, Leszek Biały ingerował w sprawy następstwa tronu w Haliczu odparł też pod Zawichostem (1205| wyprawę księcia Romana Halickiego na Polskę. Kilkakrot- 48 nie jeszcze doszło do walk, w których Daniel Halicki próbował za- jąć Lublin, zaś Bolesław Wstydliwy najeżdżał ziemie ruskie 11244).
Rzeczpospolita powstała jako państwo szlachty
Ostra walka dwuch ostatnich Jagiellonów toczyła się przede wszystkim o to, kto będzie rządził w państwie. Jagiellonowie mając w ręku dziedziczne i nieograniczone władanie na Litwie nie zdołali narzucić Rzeczpospolitej rozwiązań ustrojowych typu absolutystycz- nego. Wyjątkowa liczebność stanu szlacheckiego, sięgającego 8-10% populacji, nie miała na to wpływu decydującego. W Hiszpanii w tym samym czasie szlachetnie urodzeni stanowili grupę o zbliżonych proporcjach. Mimo to ustalił się tam system rządów zupełnie przeciwstawny, będący dla polskiej szlachty XVI i XVII wieku synonimem najgorszej tyranii. Nieskuteczność starań królewskich o ustalenie pozycji dominującej w państwie trzeba wiązać z innymi zjawiskami.
Umocnienie pozycji sejmu, i izby poselskiej
Umocnienie pozycji sejmu, a w nim izby poselskiej, doprowa- 148 dziło do uzależnienia królewskich ministrów (1641), Zarazem jed- nak sejm nie stawał się organem rządzącym, wzmagał jedynie swoje funkcje zachowawcze. Zmiana, reforma, czy myśl o korekcie ustrojowej wydawały się, zwłaszcza po dramatycznych zaburzeniach połowy XVII wieku, zagrożeniem wolności. Konstytucja z 1669 roku głosiła więc, że „każda novífas fu República nie może być sineperi- culo et magna revolutione”.