Stan szlachecki był bardzo zróżnicowany

Stan szlachecki był bardzo zróżnicowany ale wolni szlachcice uznawali się za braci. Nie był to tylko rodzaj konwenansu obyczajowego. Kształtująca się w tym czasie nowa warstwa magnacka, wyrastając ponad stan szlachecki, nie wyobcowała się w formie arystokracji. W wieku XVII magnaci uzyskali zdecydowaną przewagę w państwie i zdołali podporządkować sobie rzesze szlachty. Formy ustrojowe nie uległy przez to zmianie. W miejsce demokracji szlacheckiej ustaliła sie za Wazów oligarchia magnacka ale nie polegało to na zmianach formalnych. System stworzony dla obrony wolności dosyć łatwo dostosował się do ograniczającej tę wolność dominacji magnatów.

Dzięki swemu zróżnicowaniu i liczebności stan szlachecki był w XVI wieku dosyć łatwo dostępny. Istniały możliwości uzyskania środków pozwalających na imitowanie szlacheckiego stylu życia. Szukali takich dróg mieszczanie i zamożniejsi, czy też bardziej przedsiębiorczy chłopi. Wydaje się jednak, że dla wyższych warstw mieszczańskich osiągnięty status materialny i prawny pozostawał w XVI w. atrakcyjny. Dotyczy to nie tylko większych miast, ale także licznych ośrodków lokalnych wykorzystujących koniunkturę zbożową. Podział korzyści był nierównomierny i wydaje się, że kupcy mieli dogodniejszą pozycję. Tutaj z kolei sytuacje materialną i polityczną gdańskiego patrycjatu trzeba uznać za wyjątkową. Mimo rozpiętości materialnych wewnątrz miast, pomimo nierówności w wykorzystywaniu możliwości ekonomicznych żadne miasto nie zyskało wtedy roli ośrodka dominującego. Nie sformowała się też w stanie mieszczańskim grupa o aspiracjach politycznych.