Archive for the ‘Polska’ Category
Ekspancja w Inflantach cz. II
Ekspansja w Inflantach uważana jest za celową i uzasadnioną interesami całej Rzeczpospolitej. Sposób jej realizacji okazał się natomiast niezbyt fortunny. Zbyt gwałtownie chyba chciano pogodzić korzyści materialne magnatów, gorliwość kontrreformacyjną i interesy fiskalne państwa. W rezultacie, mimo rosnącego wpływu kultury szlacheckiej i ewentualnych korzyści związku z Rzeczpospolitą, Inflanty wahały się. Ułatwiało to ingerencje szwedzką, zachęcało Moskwę do dalszych napaści.
Motywacje do uprawiania nauki w Rzeczpospolitej
W Rzeczpospolitej, poza polityką i retoryką, motywacje do uprawiania nauki nie były silne. Ale też nie było barier instytucjonalnych i obyczajowych, swoboda myśli i możlivjość nieskrępowanej wymiany poglądów była już wtedy uważana za iiezwykłą. W Rzeczpospolitej nie zostały sformułowane idee czy pogjądy, które by wytyczały bieg myśli czy życia Europy. Najogólniej rzecz biorąc dla artystów i uczonych Rzeczpospolita była za mało ekscytująca. Oferowana przez nią tolerancja i wolność nie znajdowały zrozumienia. Doświadczenie masowego uczestnictwa w życiu publicznym i podporządkowanie państwa obywatelom było tak dalece oryginalne, że na świat wpłynąć nie mogło. Korzystano natomiast z praktyki, stąd w XVI wieku Rzeczpospolita pełna była wygnańców szukających azylu. Katolicy i protestanci z całej Europy znajdowali tu schronienie i chleb, często swobodę głoszenia najbardziej skrajnych poglądów. Nie znajdowali, rzecz charakterystyczna, dostatecznie dobrej gleby czy atmosfery dla swej działalności. Ekstremalne poglądy i działania nie zyskiwały większego aplauzu, wydawały się usychać w świecie ludzi wolnych.
Emancypacja języka polskiego
Kluczowym zjawiskiem epoki była emancypacja języka polskiego. Jest to tym ciekawsze, że łacina pozostała niezbędnym elementem nauczania i wychowania. Była znana i używana, tym nie mniej dążono wytrwale ku spolszczaniu wszystkich dziedzin życia. Od roku 1543 redagowano po polsku akta sejmowe, domagano się pełnego przejścia na język polski w urzędach miejskich. Był to rok wydania Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem Mikołaja Reja (1505-1569). Odtąd systematycznie zwiększała się ilość polskich druków. O ile w pierwszej połowie XVI wieku dominacja łaciny w poezji i prozie była całkowita, to potem proporcje uległy szybkiej zmianie na korzyść polskiego. Okazał się on w bardzo krótkim czasie instrumentem wyrażania właściwie wszystkiego, czyniąc zbędnym codzienne zastosowanie łaciny. Mimo to nadal publikowano dzieła łacińskie, nie tylko na użytek obcych. W dalszym ciągu uważano znajomość łaciny za coś właściwego i koniecznego. Trudno dziś ocenić, jak dalece znano w Rzeczpospolitej języki obce. Choć było wielu biegłych w różnych językach, generał- 125 nie uważano to za rzecz drugorzędni}. Bo też łacina ciągle dawała wejście w świat europejskiej kultury i dyplomacji, pozwalając nawet na pewne poczucie wyższości. Równocześnie siła kultury polskiej i atrakcyjność szlacheckiego modelu życia były tak znaczne, że uczenie sie polskiego uznawano za rzecz naturalną. Świadczą o tym wyraźnie procesy polonizacyjne.
Budowanie rozległych fortun magnackich
Na Ukrainie trwała ekspansja w postaci budowania rozległych fortun magnackich. Oznaczało to zwiększenie ucisku tamtejszej lud- 157 ności ruskiej i prawosławnej. Równocześnie program unii brzeskiej, poniekąd z racji jej niekonsekwentnego przeprowadzenia, wyzwolił potężna kontrakcję duchowieństwa prawosławnego. Do tego doszły problemy z Kozakami. Rzeczpospolita starała się o ograniczenie ich liczby przez wpisywanie do rejestru. W ten sposób miała powstawać siła dla obrony przed Tatarami. Wielcy panowie konsekwentnie opierali się przyjęciu Kozaków do stanu szlacheckiego. W ostatniej dekadzie XVI wieku doszło do buntów. Trudno ustalić jak dalece już wtedy był)' to dążenia ukraińskie, z całą pewnością miały na celu obronę prawosławia. Z czasem doszły interesy obce, początkowo Habsburgów i Turcji potem Szwedów, Moskwy i Francji. Szczególnie konfliktowo przedstawiała się sprawa hierarchii kościelnej. Rzeczpospolita opierała się przed równouprawnieniem politycznym biskupów unickich i sprzyjała organiczaniu prawosławia. Patriarcha konstantynopolitański Lukaris, zresztą kryptokalwin, w interesie Turcji lansował ewentualność ustanowienia odrębnego patriarchy w Kijowie. W podobnym kierunku zaczęła z czasem oddziaływać Cerkiew moskiewska. Rzeczpospolita nie zdołała związać trwale Kozaków z polskością.
Bolesław Śmiały i jego władza
Z osobą Bolesława (1058 – 1079], któremu nadano przydomki Śmiałego, Szczodrego ale i Okrutnego wiąże się ponowna próba całkowitej emancypacji Polski spod wpływów cesarstwa i osiągnięcie korony królewskiej. Sprzyjał temu układ sil międzynarodowych, a przede wszystkim konflikt papiestwa z cesarstwem. Bolesław zna- 37 lazł się oczywiście w obozie papieskim, w sąsiednich Węgrzech popierał pretendentów do tronu sprzyjających Polsce, zaś na władających Czechami sprzymierzeńców Henryka IV urządził wyprawy zbrojne. Władca Polski popierał politykę Grzegorza VIT, a w Niemczech opozycję antykrólewskg, co wobec znacznego osłabienia Henryka IV (Canossa 1076) dawało mu dużą swobodę działania. Wzrost znaczenia Polski znalazł wyraz w dwukrotnej interwencji zbrojnej w Kijowie (1069, 1077) na rzecz sprzymierzeńca boleslawowego – Izasława. Przybycie do Polski legatów papieskich (1075) pozwoliło na ostateczne odnowienie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i podporządkowanie mu biskupów-w Krakowie, Wrocławiu i Poznaniu oraz nowego biskupstwa w Płocku.
Latem 1658 r. mógł się zebrać w Warszawie sejm
Latem 1658 r. mógł się zebrać w Warszawie sejm dla załatwienia najpilniejszych spraw finansowych. Przy okazji przeprowadzono edykt wypędzający arian, bardziej nawet jako zdrajców niż he- 165 retyków. Protestanci nie częściej od innej szlachty udzielali poparcia Szwedom. Dłużej i chętniej natomiast przy nich trwali. Wojna nabierając charakteru religijnego musiała sie przeciwko nim obrócić. Tenże rok przyniósł próbę spełnienia wielkiego zamysłu dokonania unii z Rusią. Układy w Hadziaczu z nowym hetmanem kozackim Janem Wyhowskim przyniosły jednak rozwiązania spóźnione. Pod rządami hetmana kozackiego znaleźć się miały trzy województwa ukraińskie, religia prawosławna zyskiwała równouprawnienie, znaczne grupy Kozajtów nobilitację a przywódcy urzędy i nadania. Zawarto tę unię w obopólnym przekonaniu o potrzebie pojednania, ale przy bardzo silnym oporze. Szlachta, niepomna własnej niesławy, nie chciała przystać na owo zrównanie. Pułkownicy kozaccy zazdrościli wywyższonym, masy niepokoiła perspektywa powrotu do pańszczyzny, Moskwa nie omieszkała przeciwdziałać. Mimo, że w 1659 r. kampania na Ukrainie przyniosła Polakom i Kozakom spore sukcesy, to na jesieni siłą i przekupstwem doszło do ponownego poddania Ukrainy Moskwie (Perejesław 27 X 1659 r.[. Z tego związku Ukraina już się nie wyzwoliła.
Batory i kwestie Gdańska oraz Prus
W tym wszystkim trudno obwiniać Stefana Batorego, że kwestie Gdańska i Prus uznał za mniej istotne od stanowczego odsunięcia moskiewskiej groźby wobec Inflant. Było to najwyraźniej zgodne z przekonaniem sejmu, który zgodził sie na nadzwyczajne obcią żenią podatkowe. Dzięki temu król mógł zrealizować trzy kolejne kampanie, które skutecznie odepchnęły Moskwę od ujścia Dźwiny. Uderzenie w ziemie ruskie znaczone zdobyciem Potocka (1579) Wielkich Łuków (1580) i oblężeniem Pskowa (1581) pozwoliło w Ja mie Zapolskim ustalić rozejm przyznający Rzeczpospolitej całe Inflanty i Połock. Sukces był oczywisty, a jednak nietrwały. W samych Inflantach, gdy groza władzy moskiewskiej została odsunięta, nie odczuwano tak mocno potrzeby związku z Rzeczpospolitą. Batory i Polacy lekceważyli Szwedów, którzy korzystając z sytuacji zagarnęli Narwę i umacniali sie w Estonii. Rzeczpospolita zdobywszy Inflanty nie wykorzystała ich w pełni zostawiając otwarte źródło konfliktów ze Szwecją. Jakie więc były priorytety Batorego w polityce zagranicznej? Wygląda na to, że chciał definitywnie wyeliminować groźbę interwencji moskiewskiej. Czy miało to być wstępem do wielkiej akcji przeciwko Turcji i wypchnięcia jej za Dunaj? Batory był i jest stale podejrzewany o to, że nad interesy Rzeczpospolitej przedkładał swe marzenie o wyzwoleniu Wegier. On to pod naciskiem potrzeb finansowych zgodził sie na rezygnacje z większości uprawnień sądowniczych. W sprawach cywilnych i karnych ustalono w 1578 r. Trybunał Koronny jako najwyższą instancję apelacyjną. Batory nigdy jednak nie wyrzekł się myśli o umocnieniu swej pozycji. Śmierć króla przerwała i plany tureckie i myśl o interwencji w Moskwie. Kolejne bezkrólewie miało natomiast przynieść utrwalenie wpływu magnatów w sejmie i państwie.
Fala szwedzkiego potopu na Rzeczpospolitą cz. II
Krok ten skłonił do interwencji Danię i Niderlandy tym bardziej, że Gdańsk skutecznie stawiał czoła Szwedom. Jan Kazimierz zdecydował się wracać i w styczniu 1656 r. zjawił się we Lwowie. Gromadzili się wokół niego coraz liczniej niedawni odstępcy. Latem Stefan Czarniecki, toczący ze zmiennym szczęściem walkę podjazdową, stanął na czele znacznych choć niezbyt sprawnych oddziałów.
XV w. i gospodarka polska
W XV w. gospodarka polska rozwijała się pomyślnie, rosła liczba ludności, osad wiejskich i miast, wzrastała produkcja rolna, hodowlana i rzemieślnicza. Wobec wstrząsów społecznych i politycznych w Czechach, upadku państwa Zakonu Krzyżackiego, zagrożenia Węgier przez Turcję, Polska i Litwa osiągnęły przejściowa dominację w Europie środkowo-wschodniej. Stały się też ważnym partnerem handlowym dla krajów Europy zachodniej.
PAŃSTWO WIELONARODOWE CZ. III
Na Litwie panował ustrój typowy dla wczesnych form państwowości, z silną władzą książęcą, płynnymi strukturami społecznymi i kształtującymi się podziałami na możnych, wolnych wieśniaków i niewolnych. Bardziej zaawansowane stosunki feudalne panowały w uzależnionych księstwach ruskich, nadawanych przez wielkiego księcia młodszym członkom rodu panującego w rodzaj lenna.