Stulecia IX i X w Europie środkowo-europejskiej
Stulecia IX i X były w Europie środkowo-wschodniej okresem powstawania organizacji państwowych, kształtujących sie na podstawie związków plemiennych oraz poprzez podbój plemion słabszych przez potężniejsze. Były to w większości państwa słowiańskie: Wielkie Morawy w IX w., a po ich rozbiciu przez najazd Węgrów (906) Czechy, oraz Polska i Ruś. Własne państwo utworzyli również Węgrzy.
Schyłek rządów Bolesława Krzywoustego
W wyniku tak poważnych zagrożeń Bolesław Krzywousty zdecydował się na zjeździć w Merseburgu (1135) na ustępstwa polityczne. Zrezygnował z dalszych interwencji na Węgrzech, a przede wszystkim uznał się za lennika cesarskiego i złożył mu hołd. Dzięki temu uzyskał unieważnienie bulli 1133 r. i przywrócenie samodzielności metropolii gnieźnieńskiej, co zostało potwierdzone butlą protekcyjną dla Gniezna z 1136 r.
Wacław II
Wacław II cieszył się jednak poparciem ważnych odłamów społeczeństwa polskiego. Sprzyjało mu duchowieństwo i to zarówno skupione w Gnieźnie, jak związane z biskupstwem krakowskim. Biskup tamtejszy, zniemczony Polak ze Śląską Jan Muskata, został zresztą starostą królewskim w Malopolsce i podporą rządów Prze- myślidów. Dodatnie strony panowania czeskiego w Polsce odczuwały miasta, szczególnie związane z ośrodkami handlu w Czechach i Niemczech. Niemiecki patrycjat większych miast korzystał z okresu wewnętrznego ładu i pokoju, z ułatwień w nawiązaniu kontaktów z partnerami z południa, a nie odczuwał – w przeciwieństwie do innych grup społecznych – obcego charakteru rządów Przemyśli- dów.
Dalsza ewolucja zasad unii
Dalsza ewolucja zasad unii nastąpiła w 1413 r. na mocy układu w Horodle. Unia ta wprowadzała na stałe instytucję wielkiego księcia litewskiego, który miał być ustanawiany przez króla polskiego za zgoda rady koronnej i litewskiej. Przewidziano wspólne zjazdy i wiece panów polskich i litewskich oraz wprowadzono na Litwie urzędy wojewodów i kasztelanów.
Największy właściciel majątków ziemskich
Kto zaś nie otrzymał od księcia tego typu uprawnienia, należał do części poddanych, która daniny świadczyła. Przytłaczającą większość owych ludzi stanowili wolni wieśniacy, zależni tylko od panującego i jego urzędników i świadczący daniny na zasadach wynikających z prawa książęcego. Prawo książęce stanowiło spoiwo całego systemu politycznego i społecznego.
Fenomen polskiej reformacji – arianie
Szczególnym fenomenem polskiej reformacji byli bracia polscy popularnie zwani arianami. Oderwali się w 1562 r. od kalwinów i w kilku odłamach reprezentowali najbardziej radykalny antytryni- taryzm, częściowo także skrajnie egalitarne poglądy społeczne. Stworzyli niezbyt dużą ale prężną wspólnotę słynną ze szkół i drukarń (Raków). Bracia polscy jako jedyni wnieśli coś oryginalnego do religijnych dyskusji europejskich. Im też prawdopodobnie najwięcej zawdzięcza Rzeczpospolita w zakresie rozsławienia swej toleracji. Jak była ona w końcu ograniczona może świadczyć nie tylko ich pominięcie w ugodzie sandomierskiej, ale i fakt, że większość swych dziel musieli drukować w Holandii.
Szlachta żywo się interesowała historią
Humanizm łaciński, przyniesiony z Italii, wymagał wysokiego 124 poziomu wykształcenia i pozostał zjawiskiem elitarnym. Osiągnie- cia literackie Dantyszka, Krzyckiego czy Janickiego można uważać za godne uznania. W sumie byl to okres odtwórczy, w którym jednak szlifowano formy i przyswajano wzorce estetyczne. Równocześnie nasilał sie wpływ szlachty o niewielkich zainteresowaniach spe- kulatywnych, ale dużej otwartości na świat. Jest więc rzeczą zastanawiająca, że nie rozwinęły się szerzej nauki prawne. W Rzeczpospolitej postawiono prawo nad królem, ale nie zdołano dopracować się jego kodyfikacji. Interesowano się prawem w sposób praktyczny, ale kultura prawna była niska. O wszystkim decydował precedens i zwyczaj. Organizacja sądowa pozostawiała wiele do życzenia. Mimo to Rzeczpospolita była krajem bardzo bezpiecznym, w którym nadużycie, nawet jeśli uchodziło bezkarnie, zawsze odczuwano jako rzecz sprzeczną z porządkiem. Istniało coś takiego jak instynkt prawny tego na wskroś politycznego narodu. Nie znalazło natomiast odpowiednika w nauce prawnej.
Szlachetność była akceptowanym wzorem życia
Wszystko co istotne w Rzeczpospolitej było szlacheckie: folwark i sejm. Szlachetność była akceptowanym wzorem życia. Dwie cechy stanu szlacheckiego związały się trwale z Rzeczpospolitą: wolność i polityczność. O wolności była już mowa. Rzeczpospolita była praktyczną formą realizacji wolności szlacheckiej. Nie było to równoznaczne ze stawianiem interesu stanowego ponad zbiorowy, z wyniesieniem jednostki ponad państwo. Wolność stanu szlacheckiego była pojmowana także w kategoriach służby ojczyźnie. Można wymienić długa listę świadectw prawdziwie heroicznych dowodów mi- 151 łości ojczyzny uosobionych w bohaterskiej śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego po bitwie pod Cecorą [6 X 1620). Szlachta uwierzyła zarazem w doskonałość swego dzieła, we własną wyższość nad innymi i swego rodzaju posłannictwo. Przyjęto za oczywiste, że Europa bez polskiego zboża się nie wyżywi, a może toczyć krwawe spory wewnętrzne, ponieważ Rzeczpospolita ją zasłania od nawały tureckiej. W XVII wieku wyrosły z tego mitologie przedmurza, spichlerza i uogólniająca je ideologia sarmacka. Trzeba jednak podkreślić, że w wieku XVI i potem szlachta nie widziała w Europie niczego, co mogłoby jej imponować. Nie miała więc kompleksu niższości, wręcz przeciwnie czerpiąc bez oporów z europejskiego dorobku, coraz mocniej podkreślała swą wyższość. Argumentem podstawowym na rzecz tego przekonania była właśnie wolność, systematycznie ograniczana w monarchiach absolutnych.
Stan szlachecki był bardzo zróżnicowany
Stan szlachecki był bardzo zróżnicowany ale wolni szlachcice uznawali się za braci. Nie był to tylko rodzaj konwenansu obyczajowego. Kształtująca się w tym czasie nowa warstwa magnacka, wyrastając ponad stan szlachecki, nie wyobcowała się w formie arystokracji. W wieku XVII magnaci uzyskali zdecydowaną przewagę w państwie i zdołali podporządkować sobie rzesze szlachty. Formy ustrojowe nie uległy przez to zmianie. W miejsce demokracji szlacheckiej ustaliła sie za Wazów oligarchia magnacka ale nie polegało to na zmianach formalnych. System stworzony dla obrony wolności dosyć łatwo dostosował się do ograniczającej tę wolność dominacji magnatów.
XIV w. i zmiana warunków krztałtowania się narodu polskiego
Wiek XIV przyniósł zasadniczą zmianę warunków kształtowania się narodu polskiego. Z jednej strony ponad jedna trzecia ludzi mówiących po polsku znalazła się poza zjednoczonym królestwem, z drugiej zaś królestwo nie było już jednolite etnicznie, obok Polaków mieszkali w nim Niemcy, Rusini, Żydzi i ludzie mówiący innymi językami. Sytuacja ta spotęgowana została po unii z Litwą, a w XV w. po odzyskaniu Pomorza Gdańskiego. W rezultacie panującej tolerancji, współżycie grup etnicznych i religijnych ułożyło się harmonijnie. jednocześnie na poczucie narodowe polskie – odwołujące się do pochodzenia, języka i obyczaju – nałożyło się poczucie przynależności państwowej, obejmujące mieszkańców Korony i Litwy wywodzących się z różnych grup etnicznych. Cechowało ono, lub mogło cechować, w równym stopniu Niemców z Torunia, Rusinów z Wołynia, jak Polaków z Wielkopolski, czy żydowskich kupców z Krakowa. Przynależność państwowa łączyła tych ludzi często silniej niż świadomość narodowa, jak dowiodły tego starania mieszczan Gdańska, Torunia i Elbląga o inkorporację Prus do Polski. Konflikty Polski i Litwy z Krzyżakami miały charakter państwowy, a nie narodowy.