Dominacja szlachty na szczeblu lokalnym
Wzmocniło to pozycję sejmików ziemskich względem rady królewskiej. Jednakże zasięganie opinii sejmików okazało się uciążliwe i czasochłonne. Bardziej praktyczne było delegowanie przedstawicieli na sejm walny. Delegaci owi nie zostali włączeni do rady, która zachowała swą odrębność, lecz tworzyli izbę poselską, nato- 96 miast rada przekształciła się w wyższą izbę sejmu – senat. Pierwszy tak zorganizowany dwuizbowy sejm zebra! sie w 1493 r., gdy po śmierci Kazimierza Jagiellończyka (1492) rozpoczął się okres przyspieszonej ewolucji ustroju.
Liberum veto zaspakajało szlachecką próżność
Rok ten zaczął się pod złą wróżbą. W czerwcu, działając w interesie Janusza Radziwiłła, poseł Siciński nie dopuścił do przedłużę- 163 nia obrad sejmu. Szlachta choć oburzona ugięła się przed przywilejem. Był to jej własny przywilej, liberum veto zaspakajało szlachecką próżność. Nowa wyprawa, zorganizowana dla osłony zagrożonego Kamieńca, zmitrężyła parę miesięcy na sporach o wypłatę żołdu, a w końcu zagrożona przez chana okopała się pod Żwańcem. Wobec topniejących sił i rosnącego bałaganu zawarto w 1653 r. zgodę z Tatarami na warunkach Zborowskich. Wizja doprowadzenia do modus vivendi z kozaczyzną, na pewno trudna ale przecież możliwa, odpływała w nicość. Chmielnicki w tej sytuacji zdecydował się na szukanie protekcji w Moskwie, do tego parło także duchowieństwo prawosławne. Było to wyjście logiczne, bo usuwające społeczne i religijne podłoże konfliktu. W styczniu 1654 r. doszło w Perejasła- wiu do ugody między Chmielnickim a carem Aleksym. Zapewniała ona w województwach kijowskim i czernichowskim autonomię i swobody kozackie pod protektoratem Moskwy. Interwencja wojsk pod hetmanem wielkim koronnym Stanisławem Potockim poczyniła wielkie spustoszenia na Ukrainie, a pod Ochmatowem 29 1 – 2 II 1655 r. rozbito połączone siły moskiewsko-kozackie. Nie uzyskano jednak żadnego rozstrzygnięcia, rozejście się nie opłacanego wojska zmusiło wodzów do wycofania się. Zapewniono sobie tylko neutralność sułtana i Tatarów zaniepokojonych zbytnim umocnieniem się Moskwy. Tymczasem wojska moskiewskie uderzyły na Smoleńsk i Mohylew, a znajdując słaby opór, w lipcu 1655 roku wkroczyły do Wilna.
Dążenia zjednoczeniowe w dawnej Polsce
Podobne elementy ogólnochrześcijańskie w połączeniu z rodzimymi wskazać można w ówczesnej rzeźbie i malarstwie. Do najwspanialszych dzieł o tym charakterze należą drzwi gnieźnieńskie (XII), odlane w brązie i przedstawiające sceny z żyda św. Wojciecha, drzwi płockie – wśród scen biblijnych sławiące mecenasa sztuki – tamtejszego biskupa Aleksandra z Malonne, wspaniałe tympanony fundacyjne ze Strzelna i Wrocławia, ukazujące książąt i możnych ofiarowujących Chrystusowo lub Marii kościoły, a także malarstwo ścienne – od XIII w. już gotyckie, przy którego pomocy tłumaczono wiernym prawdy wiary i dzieje Kościoła powszechnego.
Sejmiki ziemskie były organem samorządu lokalnego
Rada królewska była instytucją reprezentującą interesy możnowładztwa i polityczne koncepcje rządzenia państwem poprzez, węższą niż ogół rycerstwa, grupę możnych świeckich i duchownych.
Organizacja rycerstwa jako grupy społecznej
W zarządzie terytorialnym utrzymało się znaczenie okręgów grodowych, od XII w. zwanych kasztelaniami. Stojący na ich czele kasztelanowie mieli nadal u boku wojskich, sędziów grodowych, chorążych.
Sarmacka kultura w Rzeczpospolitej
Już w 1667 r. umawiała się Szwecja z elektorem w sprawie utrzymywania status guo w Rzeczpospolitej, potem Austria z Rosją w 1675 r. Austria, Brandenburgia i Szwecja zawarły w tym sensie sojusz w 1686 r. Traktat pruckiz 1711 r., między Turcją a Rosją, zakładał nie- mieszanie się tej ostatniej do spraw polskich i kozackich. Ale po 1713 r. pretensję do obrony wolności szlacheckich miała już tylko Rosja i narzuciła ją de facto w 1717 r. Rzeczpospolita i przedtem musiała godzić się na chwilowy dyktat szwedzki czy turecki (1672). Może dlatego doszło do fatalnych traktatów sojuszniczych z Rosją w Narwie (1704) i ze Szwedami w Warszawie (1705). Celem obu było podporządkowanie Rzeczpospolitej. Jak mogła szlachta godzić swą wol- 172 ność, której tak zaciekle umiała bronić, z samowolą wielkich panów i dyktatem obcych? Wydaje sie, że Rzeczpospolita dojrzewała do tego dość długo. Czując się depozytariuszką ,,złotej” wolności, szlachta nie chciała w niczym odstąpić od swego ideału. Nie była więc skłonna ubezpieczyć jej przez ograniczenie swoich praw.
Wspólna dynastia polskich księstw
Elementy jedności trwały zresztą nie tylko w świadomości oświeconych elit, ale miały swój wyraz instytucjonalny. Polskie księstwa łączyła przede wszystkim wspólna dynastia. Świadomość dynastyczna umocniła sie wraz ze wzrostem zainteresowania historią. Pojawiły sie wśród Piastów imiona takie jak Siemowit, Lestek (Leszek}, Siemomysł nawiązujące do najstarszych przodków dynastii. Obok nich występowały oczywiście imiona ich sławnych następców – Mieszka, Bolesława, Kazimierza a także Władysława. Dodano do nich tradycję imion nowych – Henryk, Konrad, przyjętych dzięki związkom małżeńskim książąt polskich z córkami dostojników niemieckich.
Walka z Zakonem
Siła militarna Zakonu została złamana. Kieska ujawniła wewnętrzną słabość państwa zakonnego i niezadowolenie, jakie rządy Krzyżaków budziły wśród poddanych. W trakcie wojny liczne miasta poddały się królowi polskiemu, zaś po jej zakończeniu, pomimo represji, narastał opór stanów pruskich.
Opanowanie ziem Rusi Halicko-Włodzimierskiej
Opanowanie ziem Rusi Halicko-Włodzimierskiej nie oznaczało ich wcielenia do Królestwa Polskiego. Pozostały one jednostką odrębną, co podkreślone zostało układami z Ludwikiem Węgierskim (1350) o przekazaniu Rusi Węgrom, gdyby król polski miał potomstwo męskie i sukcesja Andegawenów w Polsce okazałaby się nieaktualna. O odrębności Rusi decydowały różnice etniczne, kulturalne i religijne. Czynnikiem integrującym okazała się natomiast akcja osadnicza na terenie Rusi, w tym nadanie prawa magdeburskiego dla Lwowa (1356), liczne nadania majątków ziemskich dla rycerstwa i ekspansja handlowa miast małopolskich.
Szwedzi w Inflantach
W Inflantach Szwedzi w parę lat zniweczyli wysiłek Batorego, sity Rzeczpospolitej byty akurat zajęte nad Dunajem. Gdy Zamoyski a potem Chodkiewicz zaczęli opanowywać sytuacje zabrakło pieniędzy na doprowadzenie sprawy do końca. Niebywałe zwycięstwo Chodkiewicza nad Karolem IX pod Kircholmem (27 IX 1605), gdy w trzy tysiące pięćset jazdy rozniósł 14 tysięczną, wyborną armię szwedzką, nie mogło być wykorzystane. Przeciwnie, usypiało Polaków w poczuciu wyższości. Tymczasem działania Zamoyskiego prowadzące w latach 1599-1600 do podporządkowania Mołdawii, przez osadzenie tam rodu Mohyłów, upadły pomimo efektownego zwycięstwa nad Michałem Walecznym pod Bucov (20 XI 1600). Turcja bardzo szybko przywróciła swą dominacje, pokazując zarazem jak bezprzedmiotowe są wszelkie starania o ligę państw chrześcijańskich. Sprzeczność dążeń cesarskich, polskich i lokalnych bałkańskich była daleko silniejsza niż poczucie wspólnoty wobec zagrożenia tureckiego. W Rzeczpospolitej zaś mit krucjatowy stawał się jednym z widm utrudniających dostrzeżenie istotnych problemów.