Druga połowa wieku XVII w Rzeczpospolitej cz. II
Kryzys wewnętrzny w Rzeczpospolitej wyrażał się nie tylko w postępującym osłabieniu roli króla i chaosie sejmowym. Projekty wprowadzenia władzy absolutnej lub choćby dziedzicznej, podejmowane przez prawie cały wiek XVII, były równie nierealne jak plany usprawnienia sejmowładztwa. Nie odpowiadały rzeczywistości społecznej. Rzeczpospolita stawała się rodzajem oligarchicznej republiki pozbawionej jednak egzekutywy.
Chrystianizacja
Tak oto Polska, będąc młodszym i peryferyjnie położonym członem chrześcijańskiej Europy, włączana była stopniowo w tę wspólnotę i w świadomość jej mieszkańców. Chrystianizacja poszerzyła zasięg cywilizacji europejskiej. Czy jednak poza tą bierną rolą pełniła Polska dla tej wspólnoty inne funkcje?
Cecha polskiego humanizmu
Bardzo wcześnie pojawiły sie pierwsze drukarnie w Krakowie (przed 1480). Ich liczba rosła szybko, i co ciekawe, powstawały w bardzo nawet niewielkich ośrodkach. Na przełomie XVI i XVII w. działało ich ok. dwudziestu. Odbiorcą książki, tak łacińskiej jak i polskiej, poważnej czy czysto rozrywkowej, był nie tylko dworzanin, mieszczanin czy wielki pan, ale zwłaszcza szlachcic osiadły na wsi. Nie wyróżniała sie Rzeczpospolita wielkimi skupiskami intelektualnymi, natomiast stwarzała warunki, by twórcy mogli żyć na wsi i tworzyć dla podobnych sobie. Nie było to w XVI wieku rezultatem czy symbolem prowincjonalizmu. Przeciwnie, życie kulturalne ściśle odpowiadało charakterystyce życia politycznego, w którym punkt ciężkości wyraźnie przesuwał się na szczebel lokalny.
Polska i stosunki z państami sąsiednimi
Poza stosunkami z państwami sąsiednimi wielkie znaczenie w polityce zagranicznej dzielnicowych książąt polskich miały stosunki z papiestwem. Polska od czasu darowizny Mieszka I uznawała zwierzchnictwo i opiekę papieską, co wyrażało się w rocznej opłacie pogłównej zwanej świętopietrzem, a także w prawie papieży do zatwierdzania ważnych aktów państwowych. W XIII w. nastąpił okres rozkwitu papiestwa związany z pontyfikatem Innocentego III i jego następców. Zbiegło się to z osłabieniem cesarstwa. Tym większe znaczenie miały więc dla książąt polskich związki z Rzymem. Pragnąc je umocnić wielu książąt ponawiało akt oddania się papieżom w opieke. Dokonał tego w 1207 r. Leszek Biały, a następnie zaś książęta: wielkopolski Władysław Odonic, gdański – Świętope- łek, śląski – Henryk Pobożny. Akty te ponawiali jeszcze wielokrotnie inni książęta polscy. Duże znaczenie miała częsta obecność w Polsce legatów papieskich, mających wpływ na przebieg i decyzje synodów biskupich, a także – prawem zwierzchnictwa papieskiego – wpływających na rozstrzyganie sporów politycznych pomiędzy książętami. Na dłuższą metę opieka papieska oraz świętopietrze okazały się jednym z istotnych elementów utrzymania jedności politycznej oraz argumentem w walce o przynależność ziem do zjednoczonego na przełomie XIII i XIV w. państwa. Zwierzchnictwo Rzymu miało ponadto duże znaczenie w utrzymaniu związków kultury polskiej z kulturą ogólnochrześcijańską.
Produkcja zbożowa w Rzeczpospolitej
Można tu przyjąć następującą konkluzję. Produkcja zbożowa w Rzeczpospolitej wzrastała, nie tylko w folwarkach, głównie dzięki powiększeniu areału upraw. Osiągnięty poziom wydajności, 5-7 ziaren z jednego, był w danych warunkach nie do przekroczenia. Produkcja zbożowa była na tyle duża, że pozwalała na stały wzrost wywozu. Równocześnie jednak popyt w Gdańsku stale przeważał nad podażą. Wygląda na to, że obok rynku wewnętrznego na rozwój folwarku, spławu i wywozu zboża wpływały możliwości transportowe. Drugim elementem warunkującym produkcje i handel była liczba ludności chłopskiej. Zbyt niski przyrost naturalny wyraźnie ograniczał ekspansję.
Regnum Poloniae
Na przełomie XIII i XIV w. jednym ze zjawisk ułatwiających jednoczenie ziem polskich było przetrwanie w tradycji historycznej, piśmiennictwie oraz terminologii politycznej terminu Regnum Po- loniae. Oznaczał on wtedy całość ziem wchodzących w przeszłości w skład monarchii Bolesławów, stanowiących jedność o charakterze historycznym. W rzeczywistości było to regnum divisum – królestwo bez króla i podzielone na księstwa dzielnicowe. Termin ten był więc na przełomie stuleci zarazem sformułowaniem programu politycznego, polegającego na jednoczeniu rozbitego państwa i dążeniu do przywrócenia w nim władzy królewskiej.
Przekonanie o skuteczności zbrojnego zrywu
W sumie więc szlachta znalazła powody do zadowolenia a wszelką winę zrzuciła na intrygi dworskie. Przekonanie o skuteczności zbrojnego zrywu miało się z czasem okazać niebezpieczne. Wstępem do katastrofalnego pogorszenia sytuacji Rzeczpospolitej w drugiej połowie wieku były straty materialne, których odrabianie pogłębi- I 67 ło kryzys przyjętego systemu gospodarczego. Dołączyło się do tego zadufanie, a w konsekwencji chęć utrzymania status quo. Niebezpieczeństwo tej postawy miało ujawnić się już rychło na tle magnackich dążeń do ustalenia hegemonii w państwie. Spowodowało to z kolei groźny kryzys polityczny, z którego nie znaleziono wyjścia.
Politka wschodnia książąt mazowieckich
Wobec fiaska własnych akcji misyjnych i wojskowych w roku 1226 książę Konrad Mazowiecki przekazał ziemię chełmińska Zakonowi Niemieckiemu Panny Marii, zwanemu w Polsce Zakonem Krzyżackim. Krzyżacy podjęli systematyczną akcję podboju i chrystianizacji plemion pruskich. Dysponując znacznymi środkami finansowymi i wykorzystując stały dopływ rycerstwa zachodniego, mogli oni stosować nowoczesne metody walki, budownictwa wojennego i organizacji zdobytych ziem. Popierając kolonizację przyczynili się do rozwoju gospodarki i w rezultacie zbudowali potężny i nowoczesny organizm państwowy. Do początku XIV w. nie zagrażał on księstwom polskim, gdyż Krzyżacy walczyli z Prusami. Po objęciu ziemi chełmińskiej i podboju ziem pruskich, w 1243 r. Krzyżacy utworzyli dla swych ziem cztery biskupstwa, w tym chełmińskie. Były one od 1255 r. podporządkowane metropolii ryskiej. W rezultacie Kościół polski utracił nie tylko tereny misji pruskiej, ale terytorium całkowicie polskie, jakim była ziemia chełmińska.
Pokój toruński 1466 r.
O losach wojny zadecydowała wygrana bitwa polskich wojsk zaciężnych pod dowództwem Piotra Dunina, pod Swiecinem !1462) oraz zwycięstwo floty gdańskiej i elbląskiej nad flotą krzyżacką na Zalewie Wiślanym !1463). W 1466 r. Krzyżacy utracili Chojnice, a tym samym odcięci zostali od pomocy z zachodu.
Niepodzielność jako element włądzy królewskiej
Wojna z Niemcami, jakkolwiek wygrana, przyniosła wyczerpanie sił Polski. Dwukrotne wyprawy Chrobrego na Ruś !1013, 1018] nie zrekompensowały tych strat. Pod koniec panowania Bolesław Chrobry musiał stawiać czoła narastającym trudnościom wewnętrznym, być może pierwszym buntom poddanych oraz utracie Moraw. Pomimo to, w 1025 r., wykorzystując śmierć Henryka II, uzyskał koronę królewską. Koronacja stała się wyrazem suwerenności Polski, zdobytej w ciężkiej walce, ale możemy w niej widzieć także próbę przeciwdziałania wspomnianym trudnościom.